Değerlendirmenin amacına, boyutuna, ne zaman yapıldığına göre farklı gruplara ayrılan çeşitli türleri vardır. Değerlendirmeci kendi amaçları doğrultusunda
20
bunlardan birini veya birkaçını seçerek, değerlendirme desenini oluşturur. Bu değerlendirme türleri genel olarak üç ana grupta toplanmaktadır. Bunlar;
1. Biçimlendirici ve Toplam değerlendirme, 2. Ürünün ve sürecin değerlendirilmesi ve
3. Nicel ve Nitel değerlendirmedir (Brown, 1989: 229).
Biçimlendirici Değerlendirme; Öğrencilerin bir programa başladıktan sonraki süreç içerisinde bilişsel davranışlarını takip etmek, varsa öğrenme güçlüklerini ortaya çıkarmak ve gerekli önlemleri almak, öğretmenlerin öğretme metotlarını nasıl uyguladıklarını ve programda hedefe ulaşmak için nasıl bir yol izlendiğini belirlemek amacıyla yapılan değerlendirmeye denir. Program bitiminde, öğrencinin düzeyini belirlemek, programın etkililiği ve başarısı hakkında karar verebilmek için yapılan değerlendirmeye ise “Toplam Değerlendirme” denilmektedir (Demirel, 2005; Ertürk, 1997; Turgut, 1983; Ornstein ve Hunkins, 1988; Tribble, 2000; White, 1989). Tablo 2.4.2.2’de Toplam Değerlendirme Modeli’nde yer alan içerik, girdi, süreç, ürün değerlendirmesinin amaç, yöntem ve karar verme ilişkileri gösterilmektedir.
Ürünün ve Sürecin değerlendirilmesi; Ürün değerlendirme ile programın istenilen hedeflerine ulaşılıp ulaşılmadığı ölçülmektedir. Demirel (2005) bu değerlendirmeyi, programın ürünü hakkında veri toplanarak beklenen ürünle gerçek ürünün karşılaştırılması olarak açıklamaktadır. Ürün değerlendirme ile uygulanan programın devam edip etmeyeceği, ya da nasıl bir değişiklik yapılması gerektiği hakkında bilgi verilmektedir. Bu değerlendirme hedefe dayalı değerlendirme modelinin temelini oluşturur (McCormick ve James, 1990).
Olivia (1997: 470, Akt. Erktan, 2003: 24) ise değerlendirme sürecini aşağıdaki gibi tablolaştırarak açıklamıştır. Bu açıklamada modelde yer alan bağlam, girdi, süreç ve ürün değerlendirmesinin hedefleri, yöntemi ve bu öğelerin değişim sürecinde karar vermekle ilgili olarak işlevlerine yer verilmiştir.
Tablo: 2.4.2.2 Dört Değerlendirme Biçimi: Ortam, Girdi, Süreç ve Ürün 1 İçerik (Ortam) Değerlendirme Girdi Değerlendirme Süreç Değerlendirme Ürün Değerlendirme Amaç
Var olan içeriği tanımlama, ihtiyaçları belirleme ve ihtiyaçların altında yatan sebepleri tespit etme. Okul sisteminin kapasitesini değerlendirme. Girdi stratejilerini saptama ve stratejiler için çeşitli tasarılar oluşturma. Süreci tanımlama. Planın uygulamışındaki sorunları saptama. İçeriğin ne derecede işlediği ile ilgili bilgi toplama. Hedeflere ne derecede ulaşıldığı ile ilgili bilgi toplama.
Yöntem
Sistem performansı ile ilgili bilgi toplama. Girdileri ve ürünleri karşılaştırma. Aksaklıklar görülmüşse nedenlerini açıklama. Eldeki insan ve materyal kaynakları analiz etme. Aksaklıklar için çözüm stratejileri geliştirme.
Var olan işleyişi yanılmayan veriler toplama. Süreci yürütülmesini denetleme. Hedefleri tanımlama ve bunların ölçüm kriterlerini saptama. Önceden belirlenen standartlarla sonuçları karşılaştırma. Genel sonuçları yorumlama. Karar Verme İlişkisi Değişiklik yapılacak hedefleri saptama. Hangi kaynakların kullanılacağına karar verme. Uygun çözüm stratejilerine karar verme. Program işleyişinde gerçekleştirilecek değişiklikleri saptama. Programa devam edilip edilmeyeceğine ve yapılacak değişikliklere karar verme.
Süreç değerlendirmede, hedeflere ulaşmamıza yardımcı olan programın kendisine, yani programın içeriğine ve öğrenme-öğretme süreçlerine önem verilir (McCormick ve James, 1990: 104). Bu aşamada, programın uygulanması ile ilgili durum değerlendirilir. Planlanan etkinlikler ile gerçek durum arasındaki karşılaştırmalar yapılır. Bunun için aşağıdaki sorulara yanıt aranır;
1. Öğretmenler program dokümanlarını nasıl kullanıyorlar?
2. Hazırlanan değerlendirme dokümanları öğretmenler tarafından anlaşılmakta mıdır?
3. Karşılaşılan problemlerin çözümü için öğretmenlere ve öğrencilere yardım sağlanmakta mıdır?
4. Öğretmenler önerilen stratejileri kullanmakta mıdır? 5. Programın maliyeti nedir? (Gözütok, 1999: 190).
22
Ürün ve süreç arasındaki ayrım, toplam ve biçimlendirici değerlendirme arasındaki ayrıma benzetilebilir. Toplam değerlendirme ile ürüne bakılmaktadır, çünkü program hakkında karar verebilmek için onun amacına ne ölçüde ulaştığı önemlidir. Benzer şekilde biçimlendirici değerlendirme ile sürece bakılmaktadır, çünkü bu değerlendirme ile sadece amaçların ne ölçüde gerçekleştikleri değil, nasıl gerçekleştirildikleri ölçülmektedir. Öğrenme- öğretme sürecinde neyin, nasıl uygulandığı ve bunların iyileştirilmesi için neler yapılması gerektiği öne çıkmaktadır. Özetle, “süreç nasıl biçimlendirilirse istenilen toplam ürün elde edilir” sorusunun yanıtı buradaki çapraz değerlendirme ile açıklanabilir.
Nicel ve Nitel Değerlendirme; Nicel yaklaşımda deneye önem verilir. Veriler genellikle rakamsal test sonuçlarından, deneklerin dağılımını gösteren sayılardan oluşur. Öğrencilerin başarısı kontrol ve deney grupları ile ölçülürken, değerlendirme ortamı deney koşullarına göre birçok değişken göz önüne alınarak hazırlanır. Toplanan bilgi nicel olduğu için istatistiksel çözümleme yapılır ( Ornstein ve Hunkins, 1988), nicel değerlendirme ile toplanan karşılaştırmalı bilgiler doğrultusunda program hakkında karar alınır. Nitel Değerlendirme genellikle sayılara ve istatistiksel çözümlemeye yol vermeyen büyük ölçüde gözleme dayalı bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda kullanılan ölçme araçları; gözlem raporları, günlükler, toplantı tutanakları ve çeşitli belgelerden oluşur.
Son zamanlarda uygulamada en yaygın olan yaklaşım, nicel ve nitel değerlendirmenin birlikte kullanılmasıdır (Murphy, 2000: 321). Hiçbir yaklaşım tek başına yeterli kabul edilmemektedir. Nicel ve nitel bilgi toplama yöntemlerinin bir arada ve birbirini destekleyici nitelikte kullanılması program değerlendirme sürecinin daha etkili ve verimli olması yönünde önemli bir adımdır (Yıldırım, 1999: 71). Nicel yöntemle genellenebilir bilgi toplanmaktadır. Öte yandan nitel yöntemlerle derinlemesine ve ayrıntılı bilgi toplanmaktadır. Yıldırım’ın da belirttiği gibi bu yöntemlerin birlikte kullanılması toplanan bilgilerin geçerliğini ve güvenirliğini sağlamada önemli bir etken olmaktadır.