2.4. Gölgeleme Sorununa Yönelik Güvenilirci Tepkiler
2.4.3. Değer Özerkliği Çözümü
Değer özerkliği çözümü iki aşamadan oluşur. İlk aşama, Goldman’ın örnek enstrümantalizmi ve tip-enstrümantalizmi ayrımı üzerine kuruludur. Goldman, bu ayrımdan hareketle, (G4)*’teki gölgeleme tezinin örnek enstrümantalizmini öngördüğünü ileri sürer. Diğer bir deyişle, gölgeleme argümanı güvenilirlik unsurunun eldeki inanca artı bir değer katmadığı sonucunu ancak örnek enstrümantalizmi temelinde türetebilir. Goldman ve Olsson, bunu şöyle açıklar:
[…] güvenilir bir süreç örneğinin değeri, bu örneğin oluşturduğu inanç örneğinin değerinden kaynaklanır. Argüman, tip-örnek ayrımını vurgulamamaktadır, ancak örnek yorumuna dayanır. Argüman, güvenilir bir süreç örneğine ait değerin ekstra bir değer olamayacağını, çünkü bunun tamamıyla söz konusu örneğin neden olduğu inanç örneğine kadar izlenebilir olduğunu öne sürer. […] süreç örneğinin değerini doğru inanç örneğinin değerine eklemek çift-sayım yapmak olacaktır.131
Goldman ve Olsson, bir süreç örneğinin oluşturduğu doğru inançtan dolayı değer kazandığını reddetmez, fakat bunun eldeki örneğin değer kazanabileceği tek yol olduğu düşüncesini reddederler. Onlara göre, bir süreç örneği ait olduğu ilgili süreç tipinin değerini de devralır ki, bu tip-enstrümantalizmidir. Şöyle ki, bir sürecin tipinin güvenilirliği, bu sürecin çoğunlukla doğru inanç oluşturmasına bağlıdır. Bu durumda, güvenilir süreç tipi tek temel epistemik değer olan doğru inançtan dolayı enstrümantal bir değere sahiptir. Buna göre, bu süreç tipinin örnekleri de, bu tipin birer örneği oldukları için bu enstrümantal değeri devralırlar. Bununla birlikte, Goldman’ın da belirttiği üzere, bir süreç tipinin herhangi bir örneği, yanlış inanca neden olmuş olsa bile, güvenilir bir süreç tipinin örneği olduğu için enstrümantal olarak değerli olacaktır.132 Tipsel enstrümantalizmi örnek
enstrümantalizminden ayıran temel nokta da budur. Çünkü örnek enstrümantalizmine göre,
131 A. Goldman ve E. Olsson, agm., ss. 31-2. 132 A. Goldman, age., 2012, s. 16.
güvenilir bir süreç tipinin örneği yanlış inanç oluşturursa epistemik değere sahip olamaz. Buna karşın, tip enstrümantalizmine göre, bu süreç örneği ilişkili olduğu süreç tipinden kaynaklanan epistemik bir değere sahip olacaktır. Ancak, Goldman ve Olsson, söz konusu bu değerin yine enstrümantal türde olacağını ve dolayısıyla gölgeleme problemini çözmede yardımcı olamayacağını düşünür. Bu noktada, Goldman ve Olsson “değer özerkliği” olarak adlandırdıkları psikolojik mekanizmayı devreye sokarlar ve eldeki çözümün ikinci aşamasını oluşturan bu mekanizmanın nasıl işlediğini şöyle bir örnek üzerinden gösterirler:
(Ahlaki olarak) iyi eylemler ile iyi niyet arasındaki ilişkiyi düşünün. Ahlaki değerin birincil odağı […] eylemlerdir. Bununla birlikte, eylemler ahlaki açıdan iyi ya da değerli olarak kabul edilen tek şey değildirler. Biz iyi niyete de değer veriyoruz […] Bu tür niyetlere neden değer veriyoruz? Doğrudan bir açıklama, bu tür niyetlerin kendileri değerli olan ilgili eylemleri düzenli olarak gerçekleştirmesidir. Bu nedenle, değerin eylem türlerinden, bu eylemlere düzenli olarak neden olan ilgili niyet türlerine aktarıldığı bir aktarım kalıbının olması olasıdır. Uygun bir türe ait birimsel niyetin, iyi bir eylem üretemese bile iyi veya değerli olarak kabul edildiğine dikkat edin […] İyi sonuçlar üretememesine rağmen, birimsel niyet hala iyi ve değerlidir, çünkü muhtemelen bu değeri ait olduğu türden almaktadır. Ve bu değeri, bağımsız olarak iyi bir eyleme neden olmasa bile, özerk bir biçimde korur. İyi niyetler […] doğal olarak kendinde iyi olarak düşünülür.133
Goldman ve Olsson, iyi eylemler ve iyi niyetler arasındaki ilişkiye dayalı bu örneği, değer özerkliği dedikleri sürecin enstrümantal olmayan bir değer türetebileceğini göstermek için kullanırlar. Değer-özerkliği süreci sayesinde bir süreç tipi örneği doğru inanç üretmese bile, güvenilir bir sürecin örneği olduğu için değerli olarak görülecektir ve bu değer kendinde bir değer olacaktır. Bu nedenle, güvenilir süreçle oluşturulan doğru inanca, salt doğru inançtan daha fazla değer veririz.
Goldman ve Olsson’un güvenilir süreçlerle oluşturulan doğru inançlara neden salt doğru inançlardan daha fazla değer verildiğini açıklamak için başvurdukları “değer özerkliği” süreci Pritchard’ın tepkisiyle karşılaşır. Pritchard’a göre, söz konusu yöntem ahlaki alanda uygulanabilir olmasına karşın, epistemik alanda böyle bir süreç uygulanabilir görünmemektedir:
Aslında, epistemik duruma uygulandığında bu süreç, güvenilir inanç-oluşturma süreçleri hakkında bir tür fetişizmi yansıtmaktadır. Veritizm göz önüne alındığında, güvenilir inanç oluşturma süreçleri başlangıçta sadece epistemik olarak enstrümantal değere sahiptirler çünkü onlar enstrümantal olmayan epistemik iyi doğru inancı elde etmeyi sağlarlar. Zaman içinde, bu inanç oluşturma süreçleri ile doğru inanç arasındaki korelasyon, inanç oluşturma süreçlerimiz için de güvenilirliği epistemik bakımdan enstrümantal olmayan bir değer olarak ele almaya başladığımız anlamına gelir. İnsan psikolojisi ile ilgili bir iddia olarak bu doğru 133 A. Goldman ve E. Olsson, agm., s. 27.
olabilir, ancak kilit nokta, güvenilir inanç oluşturma süreçlerini bu şekilde enstrümantal olmayan epistemik bir değer olarak ele almak, onlara değer vermektir ki bunun veritizm bağlamında bir haklılığı yoktur.134
Pritchard, burada, epistemik açıdan enstrümantal olarak değerli bir sürecin değer özerkliği sayesinde enstrümantal olmayan bir değere sahip olarak görüleceğini ve bunun veritizm ışığında kabul edilemez olduğunu ileri sürer. Çünkü veritizme göre tek bir nihai değer vardır ve o da doğruluktur. Ancak söz konusu sürecin epistemik olarak enstrümantal olmayan bir değere sahip görülmesi, doğruluk dışında başka enstrümantal olmayan değere sahip bir unsurun olduğu anlamına gelir ve bu veritizm ile çelişir. Pritchard’ın eleştirisi ilk bakışta oldukça makul gözükmektedir. Fakat, Goldman ve Olsson Pritchard’a şöyle bir karşı yanıt verebilirler: Değer özerkliği çözümünün amacı, insanların güvenilir süreçleri neden kendinde bir değere sahipmiş gibi kabul ettiklerini açıklamak ve dolayısıyla bilgiye niçin daha fazla değer atfedildiğinin bir hesabını vermektir. Nasıl ki bir şeyin değerli olarak kabul edilmesi, o şeyin gerçekte değerli olduğu anlamına gelmiyorsa, güvenilir süreçlerin insanlar tarafından kendinde değere sahipmiş gibi kabul edilmesi, bu süreçlerin gerçekte öyle oldukları anlamına gelmemektedir. Bir şeye değer vermek ile bir şeyin değerli olması birbirinden farklıdır. Biri diğerini gerektirmez. Öyleyse, bu çözümün aslında veritizm ile çeliştiğini söylemek güçtür.
Ancak, bu çözüm de, tıpkı koşullu-olasılık çözümünde olduğu gibi, genellik sorunuyla yüzleşmek zorunda kalır. Yukarıda da işaret edildiği üzere, özellikle bu çözümün temelini oluşturan tipsel-enstrümantalizm bu güçlükle karşı karşıya kalır. Bu değer aktarım ilişkisine göre, bir süreç örneği, ilgili süreç tipinden dolayı da bir değer kazanabilir. Bu ilgili süreç tipi hangisidir? Eldeki bir süreç örneğinin değeri, bu süreç tipinin ne olduğuna bağlıdır. Ancak, genellik sorununun da ortaya koyduğu gibi, ilgili süreç tipinin belirlenmesi oldukça güçtür. Sonuç olarak, değer özerkliği çözümünün başarısı da bu sorunun aşılmasına bağlıdır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ERDEM EPİSTEMOLOJİSİ VE BİLGİNİN DEĞERİ
Erdem epistemolojisi (EE), kabaca, bilgiyi entelektüel erdeme dayalı bilişsel bir başarı yani doğru inanç olarak tanımlar. Entelektüel erdem ise, genellikle, öznenin yetkinlikleri açısından karakterize edilir.135 Buna göre, bilgi de öznenin yetkinliği nedeniyle
doğru olan inançtır. Bu anlamda, bilgi “daha genel bir normatif türün”— yetkinliğe dayalı başarıların yani kazanımların — bir örneği konumundadır.136 Böylece, EE değer sorununa
iki adımdan oluşan oldukça basit fakat makul gözüken bir çözüm ortaya koyar:137
(1) Bilgi bir tür yetkinliğe dayalı bir başarıdır (kazanım). (B = K)
(2) Yetkinliğe dayalı başarılar (kazanımlar), salt başarılardan daha değerlidir.
Eğer (1) ve (2)’den biri yanlışsa, EE’nin çözümü tehlikede demektir. Peki ama, (1) ve (2) doğru mudur? Yani, EE’nin çözümü başarılı mıdır? Bu bölüm, Sosa’nın erdem teorisine odaklanarak, bu sorulara yanıt arayacaktır. Sosa, bilginin normatifliğini performans normatifliğinin özel bir türü olarak görür ve bu nedenle performanslara özgü normatif bir çerçeveye başvurarak hem (1)’i hem de (2)’yi temellendirmeye çalışır. §1’de, bu normatif çerçevenin genel özellikleri serimlenip, epistemik alana nasıl uygulandığı ifade edilecektir. §2’de, Sosa’nın çözümü formüle edilip açıklanacaktır. Pritchard, Lackey ve Kvanvig Sosa’nın açıklamasının başarısız olduğunu düşünürler. Onlara göre, (1) yani B = K yanlıştır. §3’te, özellikle Pritchard’ın tepkisi üzerinde durulacak ve Sosa’nın buna yanıtı ele alınıp tartışılacaktır.
135 Örneğin, bkz. Ernest Sosa, Knowledge in Perspective: Selected Essays in Epistemology, Cambridge, 1991, ss. 234-274; John Greco, “Virtues and Vices of Virtue Epistemology”, Canadian Journal of Philosophy, 23/3, 1993, ss. 414-16. Alternatif bir entelektüel erdem tanımı için, bkz. Linda Zagzesbki, “Intellectual Virtues: Admirable Traits of Character”, The Routledge Handbook of Virtue Epistemology içinde, (ed.) Heather Battaly, New York, 2019, ss. 26-36. Zagzebski, ortodoks tutumun aksine, entelektüel erdemi açık görüşlülük (open- mindedness), entelektüel dikkat (intellectual attentiveness), titizlik (thoroughness), vb. gibi entelektüel karakter özellikleri olarak tanımlar. Bu anlamda, entelektüel erdemler ahlaki erdemlerle benzerlik gösterir.
136 J. Greco, age., 2010, s. 3; Christoph Kelp, “In Defence of Virtue Epistemology”, Synthese, 179/3, 2011, s. 409.
137 Benzer bir sunum için, bkz. Adam Carter ve Emma Gordon, “Objectual Understanding and The Value Problem”, American Philosophical Quarterly, 51/1, 2014, s. 2.
3.1. Sosa’nın Erdem Epistemolojisi
Sosa’nın bilgi kuramı şu iki temel sav üzerine kuruludur:
(†) İnanç, amacı doğruluk olan epistemik bir performanstır.
(††) Bir amaca yönelik her performans başarı (success/accuracy), yetkinlik (adroitness) ve ehillik (aptness) olmak üzere üç açıdan değerlendirilir (Performans Normatifliği/AAA Modeli).138
Böylece, AAA modeli inançlara da uygulanıp, bilgi için gerekli koşullar belirlenir. Bu bilgi tanımını daha iyi kavrayabilmek için, öncelikle söz konusu modeli kısaca da olsa açıklamak önemlidir.