Taklit ve Model Alma DavranıĢları ve Beklentiler Ġle Ġlgili Veriler Kuramsal çerçeve bölümünde belirttiğimiz gibi çocuğun sosyalleĢmesinin

içeriğini anne-babaların tutumları, ait oldukları sosyal sınıfın özellikleri (eğitim ve mesleki durumu, tüketim alıĢkanlıkları, gelir düzeyi ve ait olunan sosyal tabaka), içinde bulundukları kültürün sosyo-kültürel özellikleri önemli ölçüde belirleyici olmaktadır. Sosyalizasyondaki cinsiyet farklılıklarını biçimlendiren genellikle ailenin/ ebeveynlerin ailedeki sosyal rollerin pozisyonudur. Rol sisteminin daha açık olan ailelerde kiĢisel özellikler belirleyici konumdadır, bu durumda kız ve erkek çocuk, sosyal rollerin ifasında daha özgür ve seçici davranır. Buna karĢılık rol sistemi kapalı olan ailelerde çocuğun cinsiyet kimlik algısı ve cinsiyet rollerini öğrenmesi sosyal olarak onaylanmıĢ pozisyonlara göre (Ulusoy, 2004:25) tanımlanmaktadır. Bu tanımlanmaya göre “pasif” konumlu/verilen rollere göre hareket eden ebeveynler, yaĢ ve cinsiyet değiĢkeni üzerinden çocuklarını kültürlerince belirlenmiĢ modeller doğrultusunda yetiĢtirirler.

Eğitim ve gelir düzeyinin bireyin yaĢam tarzında yaptığı köklü değiĢiklikler, çalıĢma yaĢamına kadının katılım, iĢ ve kariyer yükseltimi, kırsal bölgeden kentsel bölgelere göç etmiĢ bireylerin yeni değerlerle karĢılaĢması, onların sosyal rol ifasını değiĢtirebileceği gibi yeni roller üstlenmelerini de beraberinde getirir. Türkiye‟de bu konuda yapılan araĢtırmalar (TOLAN,1991; ACAR, 1993; KIRAY, 1984) değiĢimden en çok kadının etkilendiği yönünde bulgular ortaya koymaktadır. Bu husus, bize aile cinsiyet sosyalizasyonun asitmetrik doğasının eĢitlikçi yönde dönüĢümünde annenin/kadının merkezi rolüne iĢaret etmektedir.

Bu bölümde ebeveynlerin kız ve erkek çocuklarını yetiĢtirirken kendi ebeveynlerini model alıp alamadıkları, kendi çocuklarının çocuklarını büyürken bu kez kendilerini model alıp almamaları yönündeki beklentileri öğrenilmek istenmiĢtir. Bununla ilgili veriler aĢağıda Tablo 59‟da ve Tablo 61‟da yine kız ve erkek çocuk için ayrı ayrı gösterilmiĢtir.

Tablo 59: Kız Çocuğun Taklit ve Model Alma DavranıĢları Ġle Ġlgili Bilgilerin Örnekleme Göre Dağılımı

Cinsiyet

Aile içinde kız çocuğunun, annesi yerine daha çok babası gibi olmak, onun gibi davranmak istemesinden endiĢe duyarım*

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Tamamen katılıyorum

Kadın f 26 65 26 86 34 237

Erkek f 20 86 33 70 27 236

% 4,2 18,2 7,0 14,8 5,7 49,9

Toplam f 46 151 59 156 61 473

% 9,7 31,9 12,5 33,0 12,9 100,0

Cinsiyet

Kız çocuğumu büyütürken annemin etkisinde kaldım, onu örnek aldım**

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Tamamen katılıyorum

Kadın f 22 77 17 78 43 237 % 4,7 16,4 3,6 16,6 9,2 50,5 Erkek f 20 82 31 70 29 232 % 4,3 17,5 6,6 14,9 6,2 49,5 Toplam _f 42 159 48 148 72 469 % 9,0 33,9 10,2 31,6 15,4 100,0 Cinsiyet

Kız çocuğum, kendi çocuğunu büyütürken annesini örnek almalıdır**

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Tamamen katılıyorum

Kadın _f 14 40 33 81 69 237 % 3,0 8,5 7,0 17,2 14,6 50,2 Erkek _f 5 27 38 102 63 235 % 1,1 5,7 8,1 21,6 13,3 49,8 Toplam f 19 67 71 183 132 472 % 4,0 14,2 15,0 38,8 28,0 100,0 * X2=6,976, Sd=4, P=0.137, P>0.05 ** X2=7,438, Sd=4, P=0.114, P>0.05 *** X2=9,812, Sd=4, P=0.044, P<0.05

Tablo 59‟a bakıldığında örneklemin %47‟si, kız çocuğunu büyütürken annesini model aldığını belirtmiĢtir. Model almadığını belirtenlerin oranı %42,9‟dur. Bu oranlar içinde kadınların %25,8‟inin annesini model aldığını, %21,1‟i ise model almadığını belirtmiĢtir. Hipotezlerimizden biri (beĢinci hipotez) bununla ilgilidir. Buna göre babalara nazaran daha çok anneler, kız çocuğunu büyütürken kendi annelerini model alırlar. Bu konudaki savımıza göre annelik görevinin ailedeki baskın gücü nedeniyle babalar, kendi annelerini model almak noktasında daha geri planda duracaklardır ve ebeveyn anne bu fikir cümlesine daha yüksek bir oranla katılım sağlayacaktır. Ancak Tablo 59‟a bakıldığında kadınların verdikleri “katılıyorum” ve “katılmıyorum” cevaplarının yakın oranlarda olduğu görülmektedir. Ġlginç bir diğer istatistiksel oran, babaların verdiği “katılıyorum” (%21,1) ve “katılmıyorum” (%21,8) cevaplarının da yine yakın oranlarda çıkmasıdır. Bu durum, kültürel sosyalizasyon sürecinde önemli bir kırılma ve değiĢmenin göstergesidir. Yapılan ki-kare testi sonucunda hipotezimizin yanlıĢlandığı görülmektedir. Kız çocuğu büyütülürken hem babalar hem de anneler, kendi annelerini model almaktadırlar.

KuĢaklar arası cinsiyet modelinin aktarılıp aktarılmadığını öğrenebilmek için yukarıda sınadığımız fikir cümlesi, bu kez ebeveynlerin kendi modellemeleri için ne kadar istekli olduklarını öğrenmek için örneklem grubuna sorulmuĢtur. Tabloda “kız çocuğum, kendi çocuğunu büyütürken annesini model almalıdır” fikir cümlesinin cinsiyetler açısından farklı istatistiksel dağılımlar sergilediği görülmektedir. Erkekler- babalar, annelere göre daha çok kız çocuklarının annelerini model almaları yönünde bir beklenti içersindedirler. Burada karĢılaĢtığımız önemli bulgu Ģudur: Kız çocuklarını

büyütürken annelerini model alan kadınlar, kızlarının kendi çocuklarını büyüttüklerinde model olarak alınmak beklentisinde değillerdir. Bu bulgu, ailenin önemli bir değiĢim evresinden geçtiğini bize göstermektedir. Diğer bir deyiĢle, cinsiyete dayalı tutum be beklentilerde kırılmalar yaĢanmaktadır.

Yukarıda sözünü ettiğimiz kırılmanın önemli etkenlerinden birinin ebeveynlerin eğitim düzeyi olacağı düĢüncesinden hareketle araĢtırmamızda sınamak istediğimiz bir diğer hipotezimiz eğitim düzeyi ile ilgilidir. Altıncı Hipotezimize göre ebeveynlerin eğitim düzeyi ile annenin kız çocuğuna model olmasına iliĢkin beklentileri arasında anlamlı iliĢki vardır. AĢağıda Tablo 60‟da bununla ilgili istatistiksel dağılıma yer verilmiĢtir.

Yapılan ki-kare testi sonucuna göre ebeveynlerin eğitim düzeyi ile kız çocuklarına annenin model olmasına iliĢkin beklentileri arasında anlamlı bir iliĢki bulunmuĢtur. DüĢük eğitim düzeyine sahip ebeveynler, annenin model olarak alınması yönünde bir görüĢ belirtmiĢlerdir.

Tablo 60: Ebeveynlerin Kız Çocuklarına Model Olmak Beklentisinin Örnekleme Göre Dağılımı

X 2 = 3 5 , 6 4 2 , S d = 2 0 , P = 0 . 0 1 7 , P X2=35,642, Sd=20, P=0.017, P<0.05

“Kız çocuğum, kendi çocuğunu büyütürken annesini model almalıdır”

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum

Tamamen katılıyorum Eğitim durumu Okur-yazar değil f 0 1 7 7 4 19 % ,0% ,2% 1,5% 1,5% ,8% 4,0% Ġlkokul mezunu f 11 32 32 91 90 256 % 2,3% 6,8% 6,8% 19,3% 19,1% 54,4% Ortaokul mezunu f 2 6 3 22 9 42 % ,4% 1,3% ,6% 4,7% 1,9% 8,9% Lise mezunu f 5 14 12 33 20 84 % 1,1% 3,0% 2,5% 7,0% 4,2% 17,8% Yüksekokul- üniversite mezunu f 1 14 17 28 9 69 % ,2% 3,0% 3,6% 5,9% 1,9% 14,6% Lisansüstü f 0 0 0 1 0 1 % ,0% ,0% ,0% ,2% ,0% ,2% Toplam f 19 67 71 182 132 471 % 4,0% 14,2% 15,1% 38,6% 28,0% 100,0%

AĢağıda tablo 61‟de bu kez erkek çocuk ile ilgili verilerin istatistiksel dağılımına yer verilmiĢtir. Kız çocuğu için ileri sürdüğümüz hipotezler erkek çocuklar için de sınanmıĢtır (Yedinci hipotez). Buna göre annelere nazaran daha çok babalar, erkek çocuğunu büyütürken kendi babalarını model almak isterler. Yapılan ki-kare analizi sonucuna göre cinsiyet ile ebeveynin kendi babalarını model alma davranıĢları arasında anlamlı bir iliĢki bulunmamıĢtır. Ebeveynlerin %44,5‟i kendi babalarını örnek aldıklarını belirtirken çok az bir farkla %45,3‟ü örnek almadıklarını belirtmiĢlerdir. Hem anneler hem de babalar için genel cevaplara paralel cevapların verildiği Tablo 61‟de ayrıntılı olarak gösterilmiĢtir.

Tablo 61: Erkek Çocuğun Taklit ve Model Alma DavranıĢları Ġle Ġlgili Bilgilerin Örnekleme Göre Dağılımı

Cinsiyet

Aile içinde erkek çocuğunun, babası yerine daha çok annesi gibi olmak, onun gibi davranmak istemesinden endiĢe duyarım

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Tamamen katılıyorum

Kadın _f 19 54 20 94 50 237 % 4,0 11,4 4,2 19,9 10,6 50,1 Erkek _f 13 64 22 90 47 236 % 2,7 13,5 4,7 19,0 9,9 49,9 Toplam _f 32 118 42 184 97 473 % 6,8 24,9 8,9 38,9 20,5 100,0 Cinsiyet

Erkek çocuğumu büyütürken babamın etkisinde kaldım, onu örnek aldım

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Tamamen katılıyorum

Kadın f 23 96 22 65 31 237 % 4,9 20,3 4,7 13,8 6,6 50,2 Erkek _f 20 75 25 80 35 235 % 4,2 15,9 5,3 16,9 7,4 49,8 Toplam _f 43 171 47 145 66 472 % 9,1 36,2 10,0 30,7 14,0 100,0 Cinsiyet

Erkek çocuğum, kendi çocuğunu büyütürken babasını örnek almalıdır

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Tamamen katılıyorum

Kadın _f 17 52 32 79 57 237 % 3,6 11,0 6,8 16,7 12,1 50,2 Erkek _f 6 30 38 97 64 235 % 1,3 6,4 8,1 20,6 13, 6 49,8 Toplam _f 23 82 70 176 121 472 % 4,9 17,4 14,8 37,3 25,6 100,0 * X2=2,245, Sd=4, P=0.691, P>0.05 ** X2=4,765, Sd=4, P=0.312, P>0.05 *** X2=13,915, Sd=4, P=0.008, P<0.05

Kız çocuğu için sınadığımız eğitim düzeyi ile ilgili hipotezimiz bu kez erkek çocuk için sınanmak istenmiĢtir (sekizinci hipotez). Bu hipotezimize göre

ebeveynlerin eğitim düzeyi ile babanın erkek çocuğuna model olmasına iliĢkin beklentileri arasında anlamlı iliĢki vardır. AĢağıda Tablo 62‟da bununla ilgili istatistiksel dağılıma yer verilmiĢtir.

Tablo 62: Ebeveynlerin Erkek Çocuklarına Model Olmak Beklentisinin Örnekleme Göre Dağılımı

X2=22,430, Sd=20, P=0.318, P>0.05

Yapılan ki-kare testi sonucuna göre ebeveynlerin eğitim düzeyi ile erkek çocuklarına kendi çocuğunu büyütürken babanın model olmasına iliĢkin beklentileri arasında anlamlı bir iliĢki bulunmamıĢtır. Tablo 62‟ye bakıldığında eğitim düzeyi ne olursa olsun ebeveynler, babanın torununa büyütülürken erkek çocuğu tarafından model alınması yönünde görüĢ bildirmiĢlerdir. Nitekim Tablo 61‟de cinsiyete göre dağılıma bakıldığında kadınların %28‟8, erkeklerin ise %34,2‟si babanın model alınması gerektiği düĢüncesindedir. Ġlginç bulgu, “katılmıyorum” cevabının daha çok kadınlar tarafından verilmiĢ olmasıdır (%14,6). Erkekler, %7,7 düzeyinde kalmaktadır.

“Erkek çocuğum, kendi çocuğunu büyütürken babasını örnek almalıdır”

Toplam Kesinlikle

katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum

Tamamen katılıyorum Eğitim durumu Okur-yazar değil f 0 4 3 9 3 19 % ,0 ,8 ,6 1,9 ,6 4,0 Ġlkokul mezunu f 13 41 32 89 81 256 % 2,8 8,7 6,8 18,9 17,2 54,4 Ortaokul mezunu f 2 7 5 18 10 42 % ,4 1,5 1,1 3,8 2,1 8,9 Lise mezunu f 7 17 14 29 17 84 % 1,5 3,6 3,0 6,2 3,6 17,8 Yüksekokul- üniversite mezunu f 1 13 16 29 10 69 % ,2 2,8 3,4 6,2 2,1 14,6 Lisansüstü f 0 0 0 1 0 1 % ,0 ,0 ,0 ,2 ,0 ,2 Toplam f 23 82 70 175 121 471 % 4,9 17,4 14,9 37,2 25,7 100,0

Genel olarak bütün bulgular birleĢtirildiğinde denebilir ki, kız çocuğunu büyütürken annesini model alan anne, bu kez kendi kız çocuğu çocuk büyüttüğünde model alınmama yönünde görüĢ bildirmiĢtir. Kendi çocuğunu büyütürken babasını model almayan erkek, bu kez torunu için model olma beklentisi içerisindedir. Bulgular, ailede sosyalizasyon sürecinde geleneksel model alınma sürecinin değiĢimle birlikte bir farklılaĢma yaĢamaya baĢladığına iĢaret etmektedir.

Deneklerle yaptığımız görüĢmeler ve gözlemlerimiz dikkate alındığında kadının çocuğun eğitimi ile ilgili olarak sorumluluk alması, hane içi tüketim alanında (pazar ve market alıĢ-veriĢi) ve bürokratik iliĢkilerde aktif rol oynaması gibi kente özgü sosyal iliĢkiler alanında „modern‟ rolleri üstlenmesi, aynı Ģekilde babanın da iĢ yaĢamında refah sağlayıcı bir aĢamayı geçirmesi, her iki cinsiyet grubunun kentin imkanları karĢısında daha esnek bir cinsiyet rolü tutumu geliĢtirmelerini beraberinde getirmiĢtir. Cinsiyetler arası bir karĢılaĢtırma yapıldığında görüĢme yaptığımız çalıĢan kadın deneklerin eĢlerine oranla modern/kentsel davranıĢ kalıplarının benimsenmesinde daha özverili davranmaları bunun göstergesidir. Bu durum ailede cinsiyet rollerinin erkeğe oranla daha çok kadınların tutum, davranıĢ ve beklentilerinde bir dönüĢüme uğrayacağını açıkça ortaya koymaktadır.