Davalar, değişik şekillerde isimlendirilir. Bu isimlendirme bizzat kanun tarafından yapılmış olabileceği gibi doktrin ve uygulamadan da ortaya çıkmış olabilir204.
200 KURU,Baki/ARSLAN,Ramazan/YILMAZ,Ejder, Medeni Usul Hukuku, Genişletilmiş 6.
Baskı, Yetkin Ankara,1994, s.257; PEKCANITEZ, Hakan / ATALAY, Oğuz/ ÖZEKES,
Muhammet, Medeni Usul Hukuku, 4. Bası, Yetkin, Ankara 2005, s.240.
201 KURU/ARSLAN/YILMAZ, (hukuk) s.257; PEKCANITEZ/ATALAY /ÖZEKES, (hukuk),
s.240.
202 KURU/ARSLAN/YILMAZ, (hukuk), s.258; PEKCANITEZ/ATALAY /ÖZEKES, (hukuk),
s.238.
203 KURU/ARSLAN/YILMAZ, (hukuk), s.258; PEKCANITEZ/ATALAY /ÖZEKES, (hukuk),
s.238.
Davaların değişik şekillerde ayırıma tabi tutulması da mümkündür. Ancak en önemli ayırım mahkemeden istenen hukuki korumaya göre yapılan ayırımdır205.
1-Mahkemeden İstenen Hukuki Korunmaya Göre Dava Çeşitleri
Davalar, mahkemeden istenen hukuki korumanın çeşidine göre, üçe ayrılır: 1- Eda davaları, 2-Tespit davaları, 3-İnşai davalar206.
a-Eda Davaları
Davacının, talebinde davalının bir şeyi yapmaya, bir şey vermeye veya bir şeyi yapmamaya mahkum edilmesini istediği dava türüne eda davası denir207.
Mesela, davalının taşınmazı tahliye etmesine (yapmak)208, bir hakkın tescili, bir paranın ödenmesi, hukuka aykırı bir davranışa engel olunması eda davasının konusunu oluşturur209.
Eda davası, uygulamada en çok görülen dava tipidir. Eda davası sonunda verilecek kabul hükmü, İcra ve İflas Kanunu hükümlerine göre infaz edilir210.
Eda davası, YHMK. m.105’te “Eda davası yoluyla mahkemeden, davalının, bir
şeyi vermeye veya yapmaya yahut yapmamaya mahkûm edilmesi talep edilir.”
şeklinde düzenlenmiştir. b-Tespit Davaları
Tespit davaları, bir hukuki ilişkinin var olup olmadığının tespitine ilişkin davalardır211. Davacının, bir hukuki ilişkinin varlığı, yokluğu veya içeriğinin
205 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, (hukuk), s.247; KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk),
s.262.
206 KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk), s.262; ÖNEN,Ergun, Medeni Yargılama Hukuku,
Sevinç Matbaası, Ankara 1979, s.55.
207 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, (hukuk), s.247; ÖNEN, s.55. 208 KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk), s.262.
209 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, (hukuk), s.248. 210 ÖNEN, s.56.
belirlenmesi hakkında tespit hükmü elde etmek için açtığı davaya tespit davası denir212.
İki çeşit tespit davası vardır. 1-Müspet tespit davası, 2-Menfi tespit davası213. Davacının, bir hukuki ilişkinin mevcut olduğunun tespitini istediği hallerde müspet tespit davası; davalı tarafından iddia edilen bir hukuki münasebetin mevcut olmadığının tespit edilmesinin istendiği hallerde menfi tespit davası söz konusudur214.
Hukuki ilişki hakkındaki tereddütleri giderecek özel bir usuli hukuki himaye biçimi söz konusudur. Bu sebeple bu davalar sonucunda hükmün icrası söz konusu olmaz215.
Yürürlükte bulunan HUMK’da tespit davası düzenlenmemiştir. Fakat yargı kararları ile tespit davası kabul edilmiştir.
Kanun koyucu, uygulamada kabul edilen tespit davalarını Yeni Hukuk Muhakemeleri Kanunu m.106’da; “(1) Tespit davası yoluyla, mahkemeden, bir
hakkın veya hukuki ilişkinin varlığının ya da yokluğunun yahut bir belgenin sahte olup olmadığının belirlenmesi talep edilir.
(2) Tespit davası açanın, kanunlarda belirtilen istisnai durumlar dışında, bu davayı açmakta hukuken korunmaya değer güncel bir yararı bulunmalıdır.
(3) Maddi vakıalar, tek başlarına tespit davasının konusunu oluşturamaz.”
şeklinde düzenlemiştir. Maddenin birinci fıkrasında, tespit davasının tanımı yapılmış, ikinci ve üçüncü fıkrasında ise tespit davasının açılabilme şartları düzenlenmiştir. Yeni kanundan önce tespit davaları, bir geçici hukuksal korunma türü olan delil tespiti kurumuyla karıştırılmakta idi. Ancak bu düzenleme ile tespit davasının
212 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, (hukuk), s.248; ÖNEN, s.57.
213 KURU,Baki, Tespit Davaları, Ajans-Türk Matbaası, Ankara 1963, s.21;
KURU,Baki/BUDAK,Ali Cem,Tespit Davaları, On iki Levha Yayınları, İstanbul 2010, s.73-79.
214 KURU, (tespit), s.21; KURU/BUDAK, s.73-79.
hukukumuzda caiz olduğu ve delil tespitinden tümüyle farklı bir kurum olduğu hususuna uygulamada duyulan tereddüt giderilmek suretiyle açıklık kazandırılmıştır.
c-İnşai Davalar
Bir hukuki durumun kurulması, kaldırılması veya değiştirilmesi için (yani yenilik doğuran bir hakkın kullanılması için) davacının tek taraflı iradesinin yeterli olmadığı veya bu konuda tarafların anlaşmasının mümkün olmadığı bunun ancak bir mahkeme kararı ile sağlanabildiği durumlarda açılan davaya inşai dava veya yenilik doğuran dava denir216.
İnşai davalar, kural olarak kanunun açıkça ön gördüğü hallerde açılabilir. Bu haller ise genellikle maddi hukuk tarafından belirlenir217.
İnşai dava, mutlaka bir inşai hakka dayanır. İnşai haklar, kural olarak hak sahibinin tek taraflı olarak hakkını kullanması ile sonuç doğururlar. Örneğin; sözleşmenin feshi, tek taraflı bir irade beyanıyla hukuki sonuç doğurur. Bunun için ayrıca mahkeme kararına gerek yoktur. Taraflardan biri sözleşmeyi feshetmesine rağmen diğer taraf bu konuda aksini iddia ediyor veya gerekli hukuki sonucun doğmadığını ileri sürüyorsa bu konuda ortaya çıkan uyuşmazlık inşai dava yoluyla değil duruma göre eda veya tespit davası ile giderilir. Çünkü taraflardan birinin iradesini kullanması ile zaten bir hukuki sonuç meydana gelmiştir. Açılacak dava ile bunun tespiti veya bu hakkın kullanılmasıyla doğan taleplerin hüküm altına alınması istenmektedir218.
İnşai hükümlerin icra (infaz) edilmesine gerek yoktur. İnşai tesir, hükmün verilmesi ve kesinleşmesi ile kendiliğinden doğar (meydana gelir)219.
İnşai dava YHMK. m.108’de “(1) İnşaî dava yoluyla, mahkemeden, yeni bir
hukuki durum yaratılması veya mevcut bir hukuki durumun içeriğinin değiştirilmesi yahut onun ortadan kaldırılması talep edilir.
216 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, (hukuk), s.252; ÖNEN, s.57. 217 KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk), s.268; ÖNEN, s.58. 218 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, (hukuk), s.252. 219 KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk), s.269.
(2) Bir inşaî hakkın, dava yoluyla kullanılmasının zorunlu olduğu hâllerde, inşaî dava açılır.
(3) Kanunlarda aksi belirtilmedikçe, inşaî hükümler, geçmişe etkili değildir.”
şeklinde düzenlenmiştir.
2-Dava Konusu Hakkın Niteliğine Göre Dava Çeşitleri a-Ayni Davalar
Konusu ayni hak olan davalardır. Örneğin; istihkak davaları, müdahalenin önlenmesi davaları, tapu iptali ve tescil davaları ayni davalardır220.
b-Şahsi Davalar
Konusu şahsi hak olan davalardır. Örneğin; kira alacak davaları, kiralananın tahliyesi davaları kira sözleşmesinden kaynaklandığı için şahsi davalardır221.
c-Karma Davalar
Konusu hem ayni hem de şahsi hak olan davalardır. Örneğin, elatmanın önlenmesi davası ile birlikte ecrimisil davasını açılması halinde karma dava söz konusudur222.
II-HASILAT KİRASINDAN KAYNAKLANAN DAVALAR
Taraflar arasında düzenlenen bir hasılat kira sözleşmesi tarafların anlaşması suretiyle sona erdirilir ve taraflar birbirlerini ibra ederlerse o zaman hiçbir dava açılmasına gerek kalmaz. İbra, alacaklı ile borçlu arasındaki mevcut bir borcu kısmen veya tamamen ortadan kaldıran bir sözleşmedir. Tarafların düzenledikleri ibranameye göre sözleşmeden sonra aynı döneme ve sözleşmeye dayalı olarak herhangi bir talepte bulunmayacaklarından, açılan davaların da böyle bir sözleşmenin varlığı karşısında reddine karar vermek gerekir.
220 KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk), s.270. 221 KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk), s.271. 222 KURU /ARSLAN /YILMAZ, (hukuk), s.271.
Hasılat kira sözleşmesi nedeniyle taraflar arasında görülecek tahliye davaları, hasılat kirasından kaynaklanan tespit davaları, uyarlama davaları, kira bedelinin indirilmesi davaları, kira alacağı davaları ve tazminat davaları ile bu davaların açılma şartları, yargılama usulleri bu bölümde incelenecektir.