1.görüşmeci: İş dünyasının ortak değeri güvendir. Mesela bankacılık sistemi özü itibariyle güvene dayalı bir sistemdir. Hesap açtırıyorsunuz çarşaf gibi protokoller var. Okumak mümkün değil. Teknik tabirleri de anlamanız mümkün değil. Asıl unsur yine de güvendir. Evraklarınız tamam olsa bile banka güven duymadığı firmaya kredi vermiyor. Ama güven yeterli değil. Çift taraflı güven zedelenmiş (alıcı-satıcı). “Eskiden söz senetti, şimdi senet, senet değil” sözü güven zedelenmesini gösterir. Anekdotu
15
Bu konuda daha detaylı bilgi için; Mustafa Akçay, İnsanlığın Ortak Dinî Temeli: Fıtrat, Sakarya Üniversitesi
112
hatırlayalım, Fatih sultan Mehmet İstanbul’u fethetmeden önce ben bu topluma ne kadar güvenebilirim diye ahalinin içine girmiş…
2.görüşmeci: Maalesef güven üzerine yani herkese güvenmem gerektiğine inanmamaya başlıyorsunuz. Bunu yani faaliyeti, ne yaparsanız yapın kanun, hukuki olarak doğru bir sözleşmeye dayandırmak zorundasınız. Yani sözleşme hukukuna oturması gerekir. Karşılıklı ticaretlerde bu mal alırken, mal satarken, üretim yaparken, personel alırken ve hatta eşinle evlenirken sözleşme yapman gerekiyor… Fakat burada işin ruhunu kaçırabiliyorsun, her şeyi yazalım çizelim derken. İnsan unsuru var, gözükmeyen bir ruh var, gözükmeyen bir duygu diye bir şey var. Yani his diye bir şey var. Dolayısıyla da bunu göz ardı etmek mümkün değil. Dolayısıyla insanlara güvenilip güvenilmesine, onun yaşam tarzı, üslubu, yürüyüşü, kullandığı dil orada ele verir. Yani niyetini görüyorsun o kişi ile, yola gidilip gidilemeyeceğine, nereye kadar gidilebileceğine anlayabiliyorsun…
3.görüşmeci: İş ahlakı sıkıntısı var. Piyasada iyi örneklerde var kötü örneklerde. İnsan olduğu sürece yani Allah insana günah işleme özgürlüğü vermiş. Böyle bir dünya da yaşıyoruz. Bin sene öncede vardı, bin sene sonrada olacak bu. Herkes dört dörtlük olursa, o zaman erdemin, dürüstlüğün ne değeri kalır ki? O zaman o ayırımı yapamazsın ki. Ama tabii iyi olmasını istiyoruz. Ne şöyle diyebilirsin; görüş olarak, “efendim, bütün dindar iş adamları, çok iyidir karşı taraf çok kötüdür”, ne de böyle; “karşı taraf çok iyi, dindarlar çok kötü”. Öyle bir şey yok yani. Oran olarak bakılırsa daha mütedeyyin insanlar, orana vurduğumuzda işinde daha dürüsttür diye düşünüyorum… Sözü senet olan insan yok mu şu an? Muhakkak vardır. Hala sözü senet olan bir iş adamı yok mudur? Ama yazılı yapmak sünnetmiş. Sözleşme yapmak modern dünyada öyle. Tabii ki yazılı yapmak lazım. Uymuyoruz bazen de. Sıkıntı yaşıyoruz.
4.görüşmeci: Bana göre siz, iş hayatının temel gerekliliklerini yerine getirdiğinizde zaten o riskleri düşürüyorsunuz. Çalıştığınız insanları seçerken, alış veriş yaparken, iş yaptırdığınız insanları seçerken, etrafınızda bulunan çevre mutlaka sizi etkiliyor. Çünkü a tarz insanlarla çalışıyorsunuz. Ben çok sıkıntı yaşamadım. Çünkü basiretli tüccar gibi davranmak ilkesini, benim her zaman ilkem oldu. Yani bu ne demek? İş başlangıcında sözleşmeyi doğru yapmak, işin bütün unsurlarını baştan konuşmak, bunlardan mümkün olan tamamını yazılı hale getirmek, bütün şartları baştan konuşmaktır. O ilke, insanın
113
bütün pek çok meselesini hallediyor. Onun dışında piyasada dolandırıcılar var mı? Var. Ama dolandırdıkları insanların önemli bir bölümü basiretli davranmayanlar. Güven tek başına yeterli değildir kesinlikle…
5.görüşmeci: Bu soruya cevap verilmemiştir.
6.görüşmeci: İnsanlar arasında bir ticari faaliyet söz konusu ise, bu yazılı olması aslında Hz. Peygamberin tavsiye ettiği bir şey. Sünnet dediğimiz şeydir. Çünkü ne derler; “hafızay-ı beşer, lisan ile maluldür” İnsanın unutma hastalığına tabidir. Bizim bir şey unutmamız mümkün olabilir. İyi günde bir sorunumuz yoktur. Ama ekonomik çıkarların çatıştığı bir süreçte, insanlar bu söylediklerini ve vermiş olduğu sözleri unutmuş olabilir. Kötü niyetten değil ama unutmuşta olabilir. Dolayısıyla, bunun yazılı olması, bir anlaşmaya hatta şahitler huzurunda anlaşmanın imzalanması, tabii olması lazım aslında normal bir şeydir. İyi bir şeydir. Burada yanlış olan nedir? Güçlü olan zayıf olana, üstesinden gelemeyeceği şartları kabul ettirerek bir anlaşma yapmış olması. Bankaların çoğunlukla yapmış olduğu işte odur… Onun dışında beşeri ilişkilerde belki bizim Türkiye de yaşayan insanların temel karakteristiği, birbirimize kolay inanmamız ve çabuk inanmamız. Bu belki bir zaaf. Belki biraz daha şüpheci olmamız gerekiyor. Biraz daha az güvenmeliyiz. Karşımızdaki insanın nihayetinde bir insan olduğunu bilmemiz gerekiyor. Bizimde unutacağımız şeyler olur. Güvenmek başka bir şey… O kadar esnek olmanız gerekmiyor. o size o kadar esnek davranması gerekmiyor. o zaman ticaretin kuralları işlemeye başlıyor. Eskiden söz senettir. Bu o zaman geçerliydi. Bugün şartlar değişti. İşler modern nitelik kazandı. Çünkü üst düzeydeki beşeri ilişkilerde zayıfladı. İşletmenin ölçekleri büyüdü. Tabii oldukları şartlar değişti…
7.görüşmeci: İş hayatı güven üzerine kuruludur. Elemanına güveneceksin, iş ortağına güveneceksin. Ben onu referans almıyorum (“Söz senetti, şimdi senet senet değil” kastediyor). Bence o eskiden de vardı. Hep şey derler “eskiden çok iyiydi, şimdi değil” Hayır öyle değil. Her zaman iyide vardı, kötü de. Fatih döneminde de kötüler vardı…Allah her zaman dünyanın sistemini böyle koymuş. Kötü ve iyi. Bunlar birbirinin tezadı, birbirini tamamlıyorlar. Kötü olmazsa, iyinin değeri anlaşılmaz zaten. “Piyasalar çok kötü” diyorlar. Piyasalar eskiden de muhteşem değildi zaten. Hiçbir zaman muhteşem bir piyasa olmadı ki zaten. Ayet-i kerime var; “siz toplum olarak sırat-ı müstakim üzerine yaşsırat-ıyor olsaydsırat-ınsırat-ız, sizi helak eder yine yaratsırat-ırdsırat-ım” diyor. Sistem
114
böyle. Zıtlıklar üzerine kurulmuş bir dünyada yaşıyoruz… Dolayısıyla olması gerekenler var; “söz senettir”. Ama olmuyorsa bugüne yorumlanacak bir şey değildir. Genel bir sorundur, bu. Yani her zaman ahlakı-iş ahlakı iyi olan insanlar olmuştur, ahlaksız insanlarda olmuştur. Bu eminim ki eskiden de vardı. Şimdi, “olumsuz referans olmaz” derler. “Örnek olmaz” derler veya “misal olmaz” derler. Niye? İnsanlar olumlu şeyleri örnek alır. Biz eskiden olan olumlu şeyleri, geleceğe aktarırız. Fatih çarşıya çıkmış, elinde listeyle. Dükkânın kapısını açmış, birine girmiş. İlk dükkân birkaç tane malı verdikten sonra, “geri kalanını diğerine git, komşudan al” demiş. “Niye? deyince, Fatih. O daha siftah etmedi, ben ettim demiş. Böyle bir bakış anlatılır, hepimize. Şimdi Fatih döneminde herkes böyle miydi? Zemzemle mi yıkanmıştı? Hayır, eminim ki kötülerde vardı. Ama bize bunlar anlatılır. Niye? Doğru olan budur, olması gereken de budur. Doğru olan aktarılır geleceğe. Bizde hani deriz; “geçmişteki insanlar melekti” böyle bir şey yok. Her zaman iyi vardı, her zaman kötü vardı. İleride de olacak bu… 8.görüşmeci: Piyasada güvene dayalı ilişkiler yok. Her şey yazılı kâğıtlara dayanır, sözleşmelere dayanır. O bile yeterli değildir. Mahkemeler yeterli gelmiyor. Eskiden sadece sözlerle bizim ülkemizde de bu geçerli, sadece Anadolu’dan İstanbul’a gelip ticaret yapan Anadolu esnafı Mehmet bey, “Murat bey şu tarihte ödemeyi getireceğim” dediği zaman İstanbul esnafı çok rahatlıkla bu malı veriyordu. Şimdi siz çeki alıyorsunuz ödeme aracı olarak kullanılan çeki, tüccar ödemiyor.
9.görüşmeci: Güvene dayalı ilişkiler az ama var. İnsanın bir defa güvene ihtiyacı var. Güven duymaya ihtiyacı var. O yüzden defalarca abimin “kimseye açık hesap mal vermeyeceğim, kimseye güvenmeyeceğim” diyen insanların kafasına yatan, gönlüne hoş gelen insanlarla, açık hesap güvene dayalı ilişkide bulunduğunu gördüm, kendimde de gördüm. Defalarca söz vermeme rağmen bunu yapamadım. Bu bizim toplumumuzun içerisinde belki gönül insanı, biraz daha insanlarımız duygusal insanlar; böyle bir ilişkiye sahip olmamayı bir eksiklik olarak görüyoruz. Yani duygusal tatmin olamıyoruz. Türkiye’de eğer güvenebileceğiniz bir arkadaşınız yoksa o hayat eksik.
Görüşmecilerle yaptığımız mülakatlarda, iş dünyasında ticari ilişkilerde “sözleşme yapma ilkesinin” çok güçlü olduğu anlaşılmaktadır. Görüşmeciler, ticari faaliyetlerinde karşılıklı güvene dayalı ticari ilişkilerden ziyade sözleşmeye veya yazıya dökülmüş ticari ilişkileri tercih ettikleri anlaşılmaktadır. Bir görüşmeci “söz senetti, şimdi senet
115
senet değil” deyimi kullanarak iş dünyasında güven unsurunun zayıfladığını ifade etmekte ve Fatih Sultan Mehmet dönemi ait bir anekdotu anlatmaktadır:
…Çift taraflı güven zedelenmiş (alıcı-satıcı). “Eskiden söz senetti, şimdi senet, senet değil” sözü güven zedelenmesini gösterir… Fatih sultan Mehmet İstanbul’u fethetmeden önce ben bu topluma ne kadar güvenebilirim diye ahalinin içine girmiş. Yeni açılan dükkânlardan birine girerek bir kilo şeker, iki kilo pirinç, yağ gibi şeyler satın almak istemiş. Bakkal şekeri verdikten sonra “ben siftah ettim diğerini başka dükkândan al” demiş. Böyle tam 5–6 dükkân dolaşmış. Dışarıya çıktıktan sonra, “Allah’ım şükürler olsun, ben İstanbul’u değil dünyayı fetih ederim” demiş (1.görüşmeci).
Bir başka görüşmeciye göre ise, bu deyimin “güven zedelenmesi” olarak yorumlayarak, bugünkü iş dünyasında “güven” unsurunun zayıfladığı veya zedelendiğini anlamına gelmediği ve her zaman her toplumda iyi kötü ahlaklı insanların olabileceğini ifade etmektedir. O da Fatih döneminden örnek vererek, geçmişteki olayların aktarımın “iyinin örnek alınması” için söylendiğini yoksa “bugünkü piyasa da güven zedelenmesi” diye bir şeyin olmayacağını ifade ederek, şu şekilde devam etmektedir:
…Ben onu referans almıyorum (“Söz senetti, şimdi senet senet değil” kastediyor). Bence o eskiden de vardı. Hep şey derler “eskiden çok iyiydi, şimdi değil” Hayır öyle değil. Her zaman iyide vardı, kötü de. Fatih döneminde de kötüler vardı… Allah her zaman dünyanın sistemini böyle koymuş. Kötü ve iyi… Dolayısıyla olması gerekenler var; “söz senettir”. Ama olmuyorsa bugüne yorumlanacak bir şey değildir. Genel bir sorundur, bu. Yani her zaman ahlakı-iş ahlakı iyi olan insanlar olmuştur, ahlaksız insanlarda olmuştur… Biz eskiden olan olumlu şeyleri, geleceğe aktarırız. Fatih çarşıya çıkmış, elinde listeyle. Dükkânın kapısını açmış, birine girmiş. İlk dükkân birkaç tane malı verdikten sonra, “geri kalanını diğerine git, komşudan al” demiş. “Niye? deyince, Fatih. O daha siftah etmedi, ben ettim demiş. Böyle bir bakış anlatılır, hepimize. Şimdi Fatih döneminde herkes böyle miydi? Zemzemle mi yıkanmıştı? Hayır. Eminim ki kötülerde vardı. Ama bize bunlar anlatılır. Niye? Doğru olan budur, olması gereken de budur. Doğru olan aktarılır geleceğe. Bizde hani deriz; “geçmişteki insanlar melekti” böyle bir şey yok. Her zaman iyi vardı, her zaman kötü vardı. İleride de olacak bu… (7.görüşmeci).
116
Bazı görüşmeciler ise “sözü senet” insanlarında var olduğunu, bazen de “sözleşme yapma” ilkesini uygulamadıkları için sıkıntı yaşadıklarını ve sözleşme yapma ilkesinin uyguladıkları durumda karşılaştıkları zorlukları ifade etmişlerdir:
…Sözü senet olan insan yok mu şu anda? Muhakkak vardır. Hala sözü senet olan bir iş adamı yok mudur? Ama yazılı yapmak sünnetmiş. Sözleşme yapmak modern dünyada da öyle. Tabii ki yazılı yapmak lazım. Hani uymuyoruz bazen de sıkıntı yaşıyoruz. Yazmazsan sıkıntı yaşayabilirsin (4.görüşmeci).
…Türkiye’de sözleşme vs. şey yoktur. Sözleşme anlayışı yok Türkiye’de. Yani sipariş fişi imzalama alışkanlığı bile yok. Bu “abi sen bana güvenmiyor musun? Hakikaten bir kırgınlık ifadesi ve insanları çok etkiliyor. Yani “abi sen bana güvenmiyor musun?” ifadesine verilebilecek doğru bir cevap verebilmek için, karşı tarafı kırmayacak doğru cevabı bulmak için benim çok karnım ağrıdı. Çünkü insanlar Türkiye’de hepsi sütten çıkmış ak kaşık gibidir (9.görüşmeci).
1. görüşmeciye göre “güven zedelenmesi” anlamına gelen bu deyim, 6 görüşmeciye göre ise tamamıyla geçmişte kalan deyimdir ve bugün terk edilmiştir:
…“Eskiden söz senettir”. Bu o zaman geçerliydi. Bugün şartlar değişti. İşler modern nitelik kazandı. Çünkü üst düzeydeki beşeri ilişkilerde zayıfladı. İşletmenin ölçekleri büyüdü. Tabii oldukları şartlar değişti (6.görüşmeci).
Burada güven unsurunun ikili ilişkilerde olmadığı anlamına gelmemektedir. Aksine, görüşmeciler iş dünyasının “güven” üzerine kurulduğu veya “iş dünyasının ortak değeri, güvendir” diyerek bunu ifade etmektedirler. Eğer ticari ilişkiler varsa, bunun kesinlikle sözleşme hukukuna göre yapılması gerektiğini ifade etmektedirler. Görüşmeciler bu şekilde davranmanın aynı zamanda “modern işletmecilik” anlayışı olduğunu belirterek kimi yerde bunu Peygamber sünnetine, kimi yerde ise Allah’ın emrine dayandırdıkları anlaşılmıştır.
SORU 5: İşletmelerin sosyal sorumlulukları var mıdır, açıklayınız? sorusuna