Adalet Teorileri

Adalet teorileri üç başlık altında toplanabilmektedir. Bunlar; dağıtıcı adalet, düzeltici adalet ve prosedürel adalet’tir. Dağıtıcı adalet yaklaşımına göre, her türlü mal ve hizmet adaletli bir şekilde toplum fertlerine dağıtılmalıdır (Torlak, 2009: 129). Buna göre kişilerin yetenekleri, kabiliyetleri, ihtiyaçları ve topluma olan katkıları oranında mal,

28

onur ve makama sahip olmaları gerektiğini buyurur. Bu dağıtımın temelinde orantılı bir eşitlik yatar. Orantılı eşitlikle, bireylerin özel ya da sübjektif nitelik ve konumları dikkate alınarak çeşitli dağıtım kalıpları içinde yapılır. Genelde bu üç kriterle belirlenir: “Hak-ediş”, “liyakat” ve “ihtiyaç”. Bunu bir örnekle şu şekilde açıklanabilir: Herhangi bir müzik eğitimi almamış bir arabesk sanatçısı, yıllarını klasik müzik eğitimine vermiş bir piyaniste göre piyasadan daha fazla gelir kazanmaktadır. Dağıtıcı adalet yaklaşımına göre, piyasa koşullarına müdahale ederek, “layık” olma kriteri gereği devlet tarafından ödüllendirilmesi gerekir. “İhtiyaç” kriteri ise, asgari bir yaşam standardını sağlamak amacıyla yine piyasa ekonomisi dışında, ekonomik olarak kötü durumda olanlara yardım yapılması gereğini savunur. Bu yaklaşım liberal etikle çelişmektedir. Dağıtıcı adalet, piyasa kuralları dışında yapılan bir dağıtım öngördüğü için liberallerce adaletsizlik olarak görülür (Aktaş, 2001: 189-190).

Düzeltici veya telafi edici adalet yaklaşımında, dağıtıcı adalet yaklaşımının eksikliklerini giderme üzerine kuruludur. Buna göre, herhangi adil olmayan durum söz konusu olduğunda, öncelikle bu duruma neden olan kişi ve kurumların bu olumsuz durumlarla sonuçları telafi edeci çabalar içine girmesi beklenir (Torlak, 2009: 129). Prosedürel adalet yaklaşımı ise, herhangi bir sonucun adil olabilmesi için bununla ilgili bağımsız bir kriterin ve bu sonuca götürmeyi garanti eden bir prosedürün var olması durumudur.

Rawls’nın Adalet Teorisi

John Rawls Adalet teorisiyle, Modern liberalizmin bir başka yüzü olan özgürlük ve adaleti bir arada işleyerek, faydacılığa karşı alternatif oluşturmaya çalışmıştır. Rawls’a göre faydacılık, teleolojik bir öğretidir. Yani “iyi kavramını”, “hak kavramından” bağımsız olarak kurgular ve iyiyi, arzuların tatmini olarak algılar. Oysa Rawls, “hakkı”, “iyiye” öncel kılmakta ve “deontolojik bir adalet anlayışı” kurma peşindedir. Rawls’a göre, herhangi bir şey (eylem, davranış ya da kural) haklı değilse, iyi de değildir. Dolayısıyla faydacı yaklaşım çerçevesinde insana haz veren bir eylemin, şayet haklı değilse, iyi olması da mümkün değildir (Avşar, 2006: 16-17).

29

1. Birinci ilkeye göre her bir kişinin, diğerlerinin benzer özellikleriyle bağdaşır biçimde en geniş temel özelliklere eşit biçimde sahip olmaya hakkı olmalıdır. 2. İkinci ilkeye göre sosyal ve ekonomik eşitsizlikler;

a. En az avantajlı olanın en fazla yararına olabilecek şekilde ve

b. Hakkaniyetli fırsat eşitliği çerçevesinde herkesin durum ve görevine bağlı olacak şekilde düzenlenmelidir (Aktaş, 2001: 242).

Rawls, birinci ilkeyi, eşit özgürlükler ilkesi; ikinci ilkeyi, farklılıklar ilkesi olarak tanımlamaktadır.

Erdem Etiği

Erdem, ahlakın en temel kavramlarından biridir. Bu nedenle dinlerin ve klasik felsefecilerin en fazla vurguladığı ahlaki değerdir. Türkçede erdem önceleri “artam” şeklinde söylenmiştir. Artam’ın “artmak” fiilinden geldiği hatırlandığında “artam” veya “erdem’in” insanda fazladan bulunması gereken bir kapasite olarak anlaşıldığı açıktır. Bu nedenle erdem kavramı, her türlü üstünlük ve fazilet için kullanılmıştır. Arapçada fazilet olarak karşılığının olması, erdemin bir fazlalık ve üstünlüğü işaret ettiğini gösterir (Kök, 2012: 75). Slote, (1997: akt. Yazıcı ve Yazıcı, 2009: 232)’ye göre, erdem ahlakı, “yükümlülük”, “hak”, “gereklilik” ve “ahlaki yanlış” gibi deontik kavramlar yerine “iyi” veya “yetkin” gibi aretik kavramları esas alır. Eylemlerin ve seçimlerin değerlendirilmesinden çok eyleyenlerin, iç motivlerine ve karakter özelliklerine vurgu yapar.

Yaran, (2010: 405)’a göre, erdem etiğine tarihsel yolculuğu içinde bakıldığında kısmen Sokrates ve Platon ve Özellikle de M.Ö 4. yüzyılda Aristoteles ile başladığı kabul edilir. Erdem etiğinde Platon’un etkili olduğu yön ise dört temel erdem görüşüdür. Onun tasnif ettiği erdemler, hikmet, cesaret, iffet ve adaletten ibaret dört temel erdem kuramı, İslam felsefesi ahlakını da Hıristiyan ahlakını da ortaçağ başlarından günümüz dünyasına kadar az veya çok etkilemeyi başarmıştır. Fakat erdem etiği konusunda asıl önemli görülen filozofsa Aristoteles olarak kabul edilir.

Erdem etiği, söz konusu olan iki etik anlayışına esas olarak da “Faydacılık ve Kantçılığa” alternatif olmaya çalışır. Temeli Aristoletes’in erdem anlayışına kadar uzanan bu görüş, yirminci yüzyıl filozoflarından G.E.M Anscombe tarafından geliştirilmiştir.

30

Yüzyılımızdaki temsilcisi ise Alasdair McInytre’dir. Faydacılığın sadece faydayla ilgilendiği, ahlaki eylemi başka her şeyden tecrit ederek onu eylemden etkilen herkesin mutluluk ya da yararını en yüksek düzeye çıkaran eyleme eşitlediği halde erdem etiği, eyleyenle ilgilenerek ahlaklı bir karaktere sahip olmanın önemine vurgu yapar. Erdem etiği, Kantçılığın kategorik buyruğuna ve ahlak yasasına karşı çıkar. Kantçılığın eyleyenin motivasyonuna ve karakterini önemsememesini eleştirerek, eyleyenin kendi duygusal dünyası ile birlikte başkalarına yönelik duygularına ayrı bir önem verir. Erdem etiği, gelenekten kopan evrenselliğin hiçbir şeye yaramayacağı inancıyla, evrensel olana karşı yerel ve manevi olanı, genel olana karşı özgül olanı, soyutlanmış olana karşı cisimleşmiş olanı, bireye karşı cemaatin etik değerlerini, rasyolaniteye karşı ahlaki duyarlılığı savunur (Cevizci, 2007: 278-279).

Erdem etiğinde eylemi yaparken uyulan kural ve içinde taşınılan niyet ya da eylemin sonucunda elde edilenden ziyade, eylemde bulunacak kişinin karakterinin ahlaki gelişimine önem verilir. Bu etik anlayışına göre, örneğin yardımseverlik gibi bir erdemi, bireye, alışkanlık yolu ile aşılanması önemli yer tutar. Başka bir ifade ile önemli olan, karakter eğitimi ve güzel huy sahibi olmaktır. Erdem etiği, antik çağda bir çok filozof tarafından ele alınsa da Aristo, erdem etiğini en kapsamlı şekilde analiz etmiştir. Aristo, erdemlerin edindiğimiz iyi alışkanlıklar olduğunu ve kazanılıp geliştirilebileceğini savunmuştur. Önemli bulduğu 11 erdemi analiz eden edip vurgulayan Aristo, çoğu erdemin iki aşırı karakter özelliğinin arasında orta yerde bulunduğunu görüşündedir. Ona göre orta noktayı bulmak elbette zordur fakat aklımızın yardımıyla uç kesimlerden orta noktaya doğru gidilebilir (Yaran, 2010: 35-36).

Erdem ahlakına göre, bireyde bulunan erdemler veya iyi özelliklerin gelişmesi ve ilerlemesi ahlakiliğin kaynağı olarak kabul eder. Eğer kişi ahlaksız özelliklerinden arınmış ve erdemli ise iyidir. Erdem ahlakı, ahlaki karar, yargı ve yaşamın nesnel yeterliliklerinin kaynağını, mutlak olan ve mutlak olana giden değerlerle iç içe olduğunu göstererek, din-ahlak birlikteliğini ve gerekliliğini çağrıştırmıştır (Kök, 2012: 75). Erdem etiğini diğer etik kuramlarından farklı kılan “eyleyen” temelli olmasıdır. Diğer etik teorileri, “en fazla sayıda, en fazla iyilik veya ödev kavramını” kullanarak “eylem” yönüne vurgu yaparken, erdem etiği, “eyleyen” yani bireyi mercek altına alır. Bireyin sahip olması gereken erdemleri olması gerektiğini öne süren bu etik yaklaşım, etik

31

tarihinin en eski kuramlarından biridir. Temeli Sokrates’e kadar götürülebilecek bu yaklaşımı, Aristoteles sistematik hale getirmiştir. Bireylerin temel erdemleri olması gerektiğini ve bunun bireye alışkanlık yoluyla kazandırılacağını öne süren bu görüş, günümüz dünyasında da Faydacılık ve Kantçılığa alternatif olmaya çalışmaktadır. 1.2.3 Rölâtivist Teoriler

İlkçağ felsefesinde sofistler, her şeyin ölçüsü insan olarak insanı kabul etmek suretiyle ahlak felsefesine rölâtivist bir anlayışı hâkim kılmışlardır. Bunun tabii sonucu olarak ahlak kuralları toplumdan topluma, kültürden kültüre, hatta bireyden bireye fark edecektir. İlk defa Sokrat, her sahada kesin bilgiyi reddeden bu anlayışa karşı, tümevarım metodunu geliştirerek, kavramların genel geçer bir tarifine ulaşmayı ve sofistlerin rölâtivist anlayışını aşmayı denemiştir (Kılıç, 2009: 15). Genel anlamıyla rölativizm, “ahlaki plüralizm” olarak da adlandırılmaktadır. Bu yaklaşıma göre, toplumsal düzende bir değil, daima birden çok ahlak normları ve ilkeleri mevcuttur (Çoşkun, 2004: 26).

Rölâtivistlere göre, etik davranış kavramı, bireylerin ve toplumların deneyimlerinin sonucu olarak öznel bir nitelik taşır. Rölâtivist kavramı kendi içinde, betimleyici, metaetik ve normatif rölativizm olarak üç şekilde ele alınır. Betimleyici rölativizm, kültürleri gözlemlemekle ilgilidir. Farklı kültürlerin sergiledikleri, normlar, gelenekler ve değerleri gözlemleyerek, o kültüre ait gerçek bir tanımlamaya ulaşmaya çalışır (Ferrell, Fraedrich ve Ferrell, 2011: 160).

Normatif etik rölativizme göre, bir ahlaki ilkenin doğru olup olmaması kişinin bakış açısına bağlıdır. Bu yaklaşıma göre, belirli bir ahlaki ilkenin, biri için doğru diğeri için yanlış olabileceğini iddia eder ve hiç kimse anlamlı bir biçimde, birinin ilkesinin doğru ve onun tersini yapan içinde yanlış olduğunu öne süremez. Bu anlayışta her ikisi de doğrudur (Peffer, 2001: 272). Normatif etik rölativizm, bireylerinin görüşlerinin diğerlerin görüşleri kadar iyi olduğunu kabul eder. Bu yönüyle normatif rölâtivistler, bireylerin mantık seviyeleri ile ilgilenir (Ferrell, Fraedrich ve Ferrell, 2011:160). İnsanlar kendi kültürel değerlerine daima uymak zorunda olup olmamalı veya yaşadıkları yerlerdeki ülkelerin değerlerine kendilerini benimseyip benimsemedikleri gibi sorularla ilgilenir. Örneğin, Roma da yaşıyorsan Romalılar gibi davran! (Ford, 2001: 52).

32

Metaetik rölativizm ise, insanların olayları değerlendirirken kendi perspektiflerinin baktıklarından, değer sistemleriyle, bireysel özellikleri arasında ortaya çıkacak çatışmaları da değerlendirecek nesnel bir karar verme mekanizmalarına sahip olamayacaklarını kabul eder. Buna göre etik kurallar, kültürlerin kendine özgü özelliklerine göre şekil alır. Metaetik rölâtiviste göre, etik ikilemleri çözecek metot yoktur. Eğer bir metot varsa da bu sadece birkaç durumda geçerli olabilir (Ferrell, Fraedrich ve Ferrell, 2011: 160). Meta-etik rölativizme göre, ahlaki olarak doğru ya da yanlış olanı kanıtlayacak kesin bir yöntem yoktur. Bu yaklaşıma göre herkes mükemmel biçimde akılcı, kavramsal olarak net, olgulara hakkında tam bilgiye olarak bilgilenmiş ve ahlaki bakış açısını benimsemiş olsa bile doğru ya da yanlış belirlenemez (Peffer, 2001: 272).

Etik rölativizm altında yatan varsayımlar, kaçınılmaz bir biçimde etik septizme yönelir. Çünkü etik rölâtivistler, etik ikilemleri çözme konusunda geçerli veya geçersiz olacak bir önermede bulunma konusunda başarısızdırlar. Bu yönüyle “Faydacılık ve Kantçılık”, etik problemleri çözme konusunda daha az kötümserdir (Ford, 2001: 70).