Dünyada Geri Dönüşüm Sanayii

Geri dönüşüm her gün pazara yeni giren ürünlere sürekli olarak uyum sağlayabilen son derece yenilikçi bir sektördür. Sektör geçmişte seyyar satıcılar aracılığıyla evlerde kullanılan malların küçük miktarlarda ticaretini yapmaktayken, bugün hurda metal, atık kâğıt, hurda plastik, kullanılmış elektronik cihazlar, imalatta ortaya çıkan diğer hurda mallar ve ömrünü tamamlamış araçlar üzerinden ticaret devam etmektedir76.

65

Geri dönüşüm çevresel bir araç olduğu gibi aynı zamanda bir ekonomik kalkınma aracıdır. Yeniden kullanım, geri dönüşüm ve atık azaltma toplumlara doğrudan gelişim olanakları sunmaktadır. Atılan malzemeler, beceri ve dikkatle toplanır ve kaliteleri yükseltilirse, yerel ekonomilerde gelir ve iş imkanı yaratan, iş alanlarının gelişmesini sağlayan bir kaynak haline gelmektedir.

Ton başına bakıldığında, geri dönüştürülebilir malzemelerin tasnif edilmesi ve işlenmesi, atıkların dolgu olarak kullanılması ya da yakılmasına göre 10 kat daha fazla iş imkanı sağlamaktadır. Ancak, eski ürünleri kullanarak yenisini üretmek geri dönüşüm döngüsünde en yüksek ekonomik katkı potansiyelini sunmaktadır. Geri dönüşüm tabanlı imalatçılar dönüştürülebilir malzemeleri ayıranlara göre daha fazla ücretle daha fazla insan çalıştırabilmektedir.

Örneğin, atıkların depolanması yerine, geri dönüşüm tabanlı plastik ya da kağıt imalatı yapan bazı fabrikalarda, ton başına 60 kat daha fazla istihdam sağlanmaktadır. Shore (1995)’e göre, atık malzemelere temizlenmeleri, tasnif edilmeleri ve balyalanmaları sırasında değer katılmaktadır. Yerel olarak, toplanan atık malzemelerden nihai mamul üretilerek daha fazla değer katılabilmesi mümkündür. Örnek olarak, eski gazeteler ton başına 30 dolara satılabilirken, yeni gazete kağıdı ton başına 600 dolara satılabilmektedir. Yani, geri dönüşümün her evresi yerel bazda daha fazla iş imkanı, daha fazla hizmet ihtiyacı ile yapılan harcama ve vergilerden dolayı daha fazla gelir oluşturmaktadır77_.

Tedarik zincirinin önemli bir parçası konumundaki hurda geri dönüşüm sanayii, sürdürülebilir bir toplumu teşvik ederken aynı zamanda imalat sanayiinin unsurlarından biri konumuna gelmiştir. Toplum, doğal kaynakları koruma ve sera gazı salınımını azaltma ihtiyacı üzerine yoğunlaştıkça, hurda geri dönüşüm sanayii ekonomi, istihdam, ihracat potansiyeliyle ve çevre yönetimi açısından yol gösterici niteliğiyle giderek en yeşil sanayilerden biri konumuna gelmektedir.

Hurda geri dönüşüm sanayii özellikle de istihdam yaratan bir sektör olarak göze çarpmaktadır. John Dunham & Associates tarafından ABD'de yapılan

66

çalışmada sektörün doğrudan 138 bin kişiye, dolaylı yoldan desteklediği sektörler ile ise yaklaşık 460 bin kişiye istihdam sağladığı belirtilmektedir78_.

Geri dönüştürülmüş malzeme kullanımı ile sağlanan enerji tasarrufu alüminyum sanayii için yüzde 92, bakır sanayii için yüzde 90, plastik sanayii için yüzde 87, kâğıt sanayii için yüzde 68 ve cam sanayii için yüzde 34 oranındadır. Ayrıca, 1 ton kağıt geri dönüşümü 3,3 metre küp depo alanı tasarrufu, 1 ton alüminyum geri dönüşümü 5 tondan fazla boksit cevheri ve 14 Megawatt/Saat (MW/h) elektrik enerjisi tasarrufu sağlamaktadır79_.

Demir-çelik sektörü özelinde ise geri dönüşümle birincil üretime göre yüzde 74 enerji, yüzde 90 hammadde ve yüzde 40 daha az su kullanılmakta; yüzde 76 daha az su kirliliği, yüzde 86 daha az hava kirliliği ve yüzde 97 daha az madeni atık oluşturulmaktadır80_.

Son yıllarda, emtialar için oluşan talep genellikle gelişmekte olan ülkelerde özellikle de Çin'de olan büyük hammadde ihtiyacından kaynaklanmaktadır. Emtia fiyatlarında küresel ekonomik durgunlukta bir süre azalma yaşansa da, ABD ve diğer ekonomilerde yaşanan toparlanmalarla fiyatlar tekrar artmıştır80.

Emtia fiyat dalgalanmaları son zamanlarda çok dikkat çekicidir, pamuktan çeliğe kadar her üründe fiyat artışı yaşanmıştır. Tüm mallarda olduğu gibi hem birincil hem de geri dönüşümlü emtia fiyatları, arz talep dengelerine bağlı olarak değişmektedir. Son yıllarda, arz tarafında hammaddeye erişim ve fiyatların oluşumunda uzun dönemli arz ve talep yapısı ile ilgili olmayan döviz kuru dalgalanmaları gibi unsurlar ve piyasa algısı önemli rol oynamıştır.

Fiyatların ayarlanması anlamında belirleyiciliğin kimde olduğuna dair farklılıklar vardır. Hurda konusunda belirleyicinin satıcı değil alıcı olduğu ifade edilmektedir. Birincil mallar gibi, hurda fiyatları da aynı piyasa koşullarına tabidir ve bu nedenle benzer fiyat dalgalanmaları yaşamaktadır. Diğer emtialar gibi hurda için de pazar giderek küreselleşmektedir.

78 _{ISRI, 2013: 5} 79 _{ISRI, 2013:8}

67

Hurda, küresel hammadde ihtiyaçlarını önemli miktarda sağlayan ve yeni ürünlerin üretiminde kullanılan önemli bir hammadde haline gelmiştir. Hurda malzeme, ilk konumu neresi olursa olsun talebin arttığı tarafa doğru yönelmektedir. Bu nedenle, dünya çapında ticareti olan, yerel kaynaklara ve pazarlara her gün daha az bağımlı olan bir hammaddeye dönüşmüştür81_.

Birincil emtia ve hurda emtia fiyatlarının belirlenmesi arasında kritik bir fark bulunmaktadır. Büyük ve yaygın rezervleri olan birincil malzemelerin aksine, hurda ticaretinin daha küçük bir hacmi vardır ve doğal olarak fiyatlar artana kadar tedarikçiler hurdayı ellerinde tutabilmektedir. Geri dönüşümcüler, müşterilerin aylık ihtiyaçlarını karşılayabilmek için hurdayı satın almaktadır. Fiyatlar, çelik, alüminyum, bakır, kağıt, cam ve kauçuk ürünlerinin üretimi için geri dönüşümlü malzeme kullanan tüketicilerin oluşturduğu bir pazara dayanmaktadır81_.

Hurda işleyiciler beklenen tüketici talebine yetişebilmek için her gün binlerce kaynaktan gelen hurdayı satın almaktadır. Hurda sanayii, hurda satın aldıktan ve kalitelerine göre işledikten sonra, müşteriler tarafından dikte edilmiş piyasa koşullarına göre satışa sunmak durumundadır. Sonuç olarak hurda tedarikçileri, fiyat belirleyici değil, fiyat alıcı olarak görülmektedir. Dolayısıyla hurda piyasası "Hurda satılmaz, satın alınır." şeklinde tanımlanmaktadır81_.

Hurda fiyatlarının dalgalanmasına neden olan küresel bir dizi faktör bulunmaktadır. Hurda tüketimindeki artış, uluslararası düzeyde Çin, Türkiye, Güney Kore ve Orta Doğu ülkeleri gibi gelişmekte olan bölgelerde sanayileşme ve altyapı tüketiminden kaynaklanmaktadır. Bu ülkeler kullanılabilir demir, demir dışı ve metal dışı hurda arzının çok büyük bir bölümünü tüketmektedir82_.

Enerji ve ulaşım gibi diğer ilgili maliyetlerdeki artış da hurda ve nihai ürünlerde daha yüksek fiyatların oluşmasına katkıda bulunmuştur. Demir-çelik sektörü, şu anda özellikle yüksek girdi maliyetleri ile mücadele etmektedir. Kok kömürü, demir cevheri, hurda, enerji ve taşıma maliyetlerinin hepsi artmakta ve fiyat baskıları yaratmaktadır82_.

81 _{ISRI, 2011:1} 82 _{ISRI, 2011:2}

68

Daralan hurda havuzu, geri dönüşümcüler için satın alınabilecek malzeme miktarını sınırlandırmaktadır. Bu durum, sınırlı olan hurda için yerli ve küresel tüketiciler arasında rekabetin ve maliyetin daha da artmasına neden olmaktadır. Arz- talep dengesinin yarattığı baskının yanında yüksek hurda fiyatlarının olması piyasadaki eski hurda kaynaklarının değerlendirilmesini teşvik etmektedir. Çok büyük miktarda bir hurda potansiyelinin olması sayesinde, piyasaya eski kaynakların girişiyle fiyatlar düşüşe geçecektir. Hammadde için Çin ve diğer gelişmekte olan ülkelerde yaşanan hızlı büyümeye dayalı olarak artan küresel talep gelişmiş ekonomilerde yaşanan canlanma ile daha da artmaya devam etmektedir. Kesin olarak söylenecek tek şey ise, hammadde talebi artmaya devam ettikçe, hurda geri dönüşüm sanayii (rezervleri ile yeterli desteklendiği sürece) toplumun ihtiyaçlarını karşılamaya devam edecektir.

Demir-çelik sektöründe ekonomik açıdan temel avantaj ikincil ürünlerden çelik üretiminin yarattığı maliyet avantajıdır. Hurda malzemenin çelik üretimi için kullanılmasının çok güçlü ekonomik avantajları vardır. Çelik hurda olarak geri dönüştürüldüğünde özelliklerinden hiçbir şey kaybetmemekte ve neredeyse sonsuz defa geri dönüştürülebilmektedir. Hurda sanayiinin yarattığı ekonomik ve çevresel avantajlar bilinmektedir. Demir-çelik sektörü açısından önemli olan kaynak kıtlığına sunduğu alternatif ve güçlü çözüm olsa da politika tasarımı sırasında ülkelerin çok boyutlu ve daha ayrıntılı incelemeler yapması gerekmektedir. Bu noktada, geri dönüşüm sanayiinin sunduğu çevresel çözümler kamu politikaları için güçlü dayanaklar oluşturmaktadır.

Birçok demir-çelik hurdası kaynağı bulunmaktadır. Bu kaynaklar tesis hurdası, yeni hurda ve eski hurda olmak üzere üç kategoride sınıflandırılmaktadır. Tesis hurdası demir ve çelik üretimi sırasında çelik fabrikası içinde üretilmekte ve bu nedenle haftalar içinde kullanılmaktadır. Haddehane üretimi çıktıları ve arızalı ürünler kimyasal kompozisyonları bilindiği için çelikhane içinde toplanır ve hızlı bir şekilde geri dönüştürülür. Yeni ve daha etkin sıvı çelik üretimi yöntemleri geliştirildiği için tesis hurdası miktarı azalmaktadır. Yeni veya hızlı hurda ise diğer demir-çelik ürünlerinin üretimi sürecinde ortaya çıkan hurdalardır ve birkaç ay içinde kullanılmaktadır. Eski hurda yararlı bir amaca hizmet ettikten sonra atılan metal

69

parçaları içermektedir. Eski hurda ömrünü tamamlamış ürünlerden imal edilmektedir ve bu hurdaya erişmek için onlarca yılın geçmesi gerekebilir. Çok çeşitli kimyasal ve fiziksel özellikleri olabileceğinden dolayı genellikle eski hurdanın tekrar kullanılmadan önce ciddi şekilde işlenmesi ve hazırlanması gerekmektedir.

Şekil 2.4. Hurda kaynakları

Kaynak: Yellishetty ve ark (2011: 654)

Hurda çok sayıda kaynaktan bir arada sağlandığı için, hurda toplamak, ayırmak ve hazırlamak için de farklı teknikler kullanılmaktadır. Bu teknikler ağırlıklı olarak kirletici maddeleri çıkarmak ve ömrünü tamamlamış tüketim mallarından değerli malzemeleri kurtarmak için kullanılmaktadır. Mevcut demir-çelik hurdası geri dönüşüm sistemleri son derece gelişmiş endüstrilerdir ve verimli hurda ayırma teknolojileri içermektedir83_.

Eski hurdaların sadece küçük bir bölümü hazırlanmadan direk tüketiciler tarafından kullanılabilmekteyken, büyük çoğunluğu hurda endüstrisi tarafından işlenmektedir. Hurda istenilen kalite özelliklerinde olması için sıralama ve hazırlanma aşamasında kesme, parçalama, ateşe verme, balyalama gibi birçok

70

işlemden geçmektedir. Hazırlanan hurda rende kalıntısından hariç olarak birinci sınıf hurda (temiz çelik paketleri), ağır eritme çeliği, makine döküm çeliği gibi birçok sınıfta gruplanmaktadır84_.