Atıkların Sınıflandırılması ve Tanımlanması

Endüstriyel sistemler tasarlanırken sürdürülebilir malzeme yönetimi malzeme akışını, kaynak verimliliğini, atıkların azaltılmasını, doğal sermayenin korunmasını ve atıkların etkilerinin azaltılmasını hedefleyen bir dizi strateji izlemektedir. Atık yönetiminin de malzeme akışının bir parçası olarak, atık miktarını azaltacağı, kaynak verimliliğini olumlu etkileyeceği ve doğal sermayenin korunmasına yardımcı olacağı için sürdürülebilir malzeme yönetiminin bir parçası olduğu düşünülmektedir.

Atık yönetimi, “Avrupa Birliği Atık Çerçeve Direktifi” doğrultusunda belirli bir “hiyerarşi” çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Atıkların tabi tutulmaları gereken işlemler bir öncelik sırasına konmuştur: Bu öncelik sırası atıkların önlenmesi, yeniden kullanım için hazırlanması, geri dönüştürülmesi, diğer geri kazanım işlemlerine tabi tutulması ve geri kazanılamaması halinde bertaraf edilmesidir57.

55 _{OECD, 2011: 48} 56 _{OECD, 2011: 49}

56

Atık yönetiminde öncelik kaynağında azaltma olarak da tanımlanmaktadır. Daha az zararlı, asgari malzeme hacimli ve kullanım ömrü uzun ürünlerin tasarımı ve üretimi de dahil olmak üzere atık hacmini veya çevreye zararını azaltmak için atığın önlenmesini tasarlayan faaliyetleri içermektedir. Atığın kaynağında önlenmesi doğal kaynakların korunması, enerji tasarrufu, kirliliğin ve çevresel etkilerin azaltılması sayesinde tüketicilere ve işletmelere bir dizi avantaj sunmaktadır58_.

Şekil 2.3. Atık Yönetimi Hiyerarşisi

Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.

Geleneksel üretim sisteminin içine endüstriyel ekoloji kavramının yerleştirilmesi kaynakların atık olarak çıkmasını mümkün olduğunca azaltmayı hedeflemektedir. Bu şekilde ekonomik kazanç artırılırken aynı zamanda çevresel performansın da iyileştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu yaklaşımla oluşturulan bir endüstriyel ortak yaşam uygulaması sistemin üretim maliyetini düşürmekte ve sistem ortaklarına rekabet avantajı sağlamaktadır59_.

Atık yönetimi hiyerarşisine göre, ikinci seçenek atığın yeniden kullanım için hazırlanması olarak belirtilmektedir. Bu seçenek imalat sanayii açısından atıkların tekrar üretim sistemine dahil edilmesi ve işlenmesini ifade etmektedir. İkinci seçenekte halen atık oluşumunun önüne geçilemiyorsa geri dönüşüm uygulamaları alternatif çözüm yöntemi olarak düşünülmektedir.

58 _{<http://www.epa.gov/wastes/nonhaz/municipal/hierarchy.htm>} 59 _{Yuan ve ark, 2009: 1295}

57

Atıkların ister kaynağında azaltılabilmesi, yeniden kullanım için hazırlanması, isterse diğer alternatif geri kazanım uygulamalarında değerlendirilmesi olsun öncelik, atığın tanımlanması ve kaynaklarının belirlenmesi olmalıdır.

Atık tanımında bazı anlaşmazlıklar yaşanmaktadır. Öncelikle, kullanılabilen veya kullanılabilme ihtimali olan malzemeler atık olarak tanımlanmamaktadır. Aynı şekilde, eğer depolanan malzemeler geri dönüştürülemeyecekse bu da onların yan ürün olarak tanımlanmasına yetmemektedir60_.

Ekonomik ömrünü tamamlayan veya üretim sisteminde ortaya çıkan, ekosisteme bırakılması insan ve çevre sağlığına zarar verebilecek şekilde sakıncalı olan her türlü madde atık olarak tanımlanmaktadır. İşletmeler tabi oldukları mevzuat çerçevesinde üretimde ortaya çıkan atıkların nasıl toplanması, taşınması, geçici depolanması gerektiği, maksimum depolama süresi gibi hususları belirlemelidir. Atıklar ortaya çıktıklarında çeşitlerine göre kaynağında ayrı ayrı toplanmalıdır.

Geri dönüşüm kavramı, yeniden değerlendirilme imkanı olan atıkların çeşitli fiziksel ve/veya kimyasal işlemlerden geçirilerek ikincil hammaddeye dönüştürülerek tekrar üretim sürecine dahil edilmesidir. Diğer bir tanımlamayla herhangi bir şekilde kullanılarak kullanım dışı kalan geri dönüştürülebilir atık malzemelerin çeşitli yöntemlerle hammadde olarak tekrar imalat süreçlerine kazandırılmasıdır. Tüketilen maddelerin yeniden geri dönüşüm halkası içine katılabilmesi ile öncelikle hammadde ihtiyacı azalır ve artan tüketimin doğal dengeyi bozması, doğaya verdiği zarar engellenmiş olur. Ayrıca, büyük miktarda enerji tasarrufunu mümkün kılmaktadır.

Yeniden kullanım kavramı, atık olarak ayrılan malzemelerin çeşitli unsurlarının tekrar kullanılması şeklinde tanımlanmaktadır. Yeniden kullanım ilave hammadde üretimini engellediği için kaynakların lüzumsuz kullanılmasını ve atık oluşumunu önlemektedir. Üretim maliyetinde sağlanan tasarrufun yanında yeniden kullanım çevresel açıdan da üretimin yaratacağı etkileri engellemektedir. Ayrıca, ikinci el satış, çıkma parça satışı, onarım gibi faaliyet alanlarında da ilave istihdam yaratarak ekonomiye katkı sağlamaktadır.

58

Malzemelerin belirli fiziksel ve kimyasal niteliklerinden yararlanılarak, özellikle atıkların içinde bulunan değerli nadir toprak elementlerinin ayrıştırılmasına çalışılmaktadır. Bu sayede hem bu elementlere yönelik kaynak israfının önüne geçilerek tasarruf sağlanmakta hem de doğaya zararı daha yüksek olan ağır metaller gibi elementler atıktan geri kazanılarak atığın zararlı etkisi azaltılmaktadır.

Atık oluşumunun önüne geçilemediği ve yukarıda belirtilen geri kazanım işlemleri uygulanamadığı durumlarda değerlendirilemeyen atıklar yakma, depolama gibi yöntemlerle bertaraf edilmektedir. Atıklar, ürünler gibi kullanıcılar tarafından kontrol edilemediği için ekosisteme bırakıldığında çevrenin ve toplumun zarar görmesine neden olmaktadır. Bu gibi risklerinden dolayı, özellikle tehlikeli atıkların diğer atıklardan ayrı olarak toplanıp mevzuata göre işlem görmesi gerekmektedir.

Atık yoğunluğuna bakılmaksızın Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği EK-7’de (A) işareti ile gösterilmiş atıklar tehlikeli atıktır. Evsel ya da sanayi kökenli olabilen ve yasal olarak tehlikeli sınıfına giren atıkların, insan sağlığının ve çevrenin korunması için toplanmaları, taşınmaları ve bertarafı için ek önlemler gerekmektedir.

Genel atık ise, standart dışı ürünler, sağlıklı kullanım süresi geçmiş olan ürünler, dökülmüş, niteliği bozulmuş ya da yanlış kullanıma maruz kalmış olan maddeler, aktiviteler sonucu kontamine olmuş ya da kirlenmiş maddeler (temizleme işlemi atıkları, ambalaj atıkları), kullanılmayan kısımlar (atık piller ve katalizörler), yararlı performans gösteremeyen maddeler, endüstriyel süreç kalıntıları, kirliliğin önlenmesi amacı ile kullanılan süreç kalıntıları (yıkama çamurları, filtre tozları, kullanılmış filtreler), yüzey işlemleri kalıntıları (torna atıkları ve benzeri), hammadde işleme kalıntıları, değerini kaybetmiş olan maddeler, kanunlara göre dış ticareti yasak olan maddeler, yeniden kullanım veya geri kazanım amacı ile getirilen maddeler, kontamine olmuş alanın iyileştirme çalışmalarından doğan maddeler şeklinde sıralanmaktadır. Sıralanan kategorilere ait olmayan fakat üretici ya da ithalatçı tarafından atık olarak kabul edilen maddeler de genel atık olarak tanımlanmaktadır61_.

59

Yan ürün, öncelikli amacı bu öğenin üretimi olmayan bir üretim işlemi sonucunda elde edilen bir madde veya nesne olarak tanımlanmaktadır. Yan ürünler çok çeşitli sektörlerden gelebilmekte ve çevresel etki yaratabilmektedir. Yanlış sınıflandırılmaları çevresel ve toplumsal zarara ve gereksiz maliyetlere neden olmaktadır62_.