I Dünya Savaşı ve İzmir Valisi Rahmi Bey

I. Dünya savaşı yıllarında İzmir Valisi olan Rahmi Bey 13 Eylül 1913 tarihinde bu göreve atanmıştır229.

Rahmi Bey’in valilik dönemlerinde İzmir 1914 yılında, 42400 kilometrekarelik bir alan üzerinde olup, 4 sancak 35 kaza 50 nahiye 2797 köyden oluşuyordu230. Bu dönemde İzmir valiliğine Rahmi Bey’in getirilmesi bir tesadüf değildi. Getirilmesinin altında yatan birçok neden vardı. Bunun en önemli nedenlerinden biri, I. Dünya savaşı yıllarında ülkenin kaderini eline geçiren İttihat ve Terakki Partisinin bölgeye verdiği önemdi. Bu önem ise; I. Dünya savaşı yıllarında Osmanlı ekonomisinin savaşa destek amacıyla İzmir’den sağlanacağı

226 _{Cihan Özgün, a.g.t. s. 121.} 227 _{Fikret Tartan, a.g.e. s. 15.}

228 _{Stefanos Yerasimos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, C.III, İstanbul, 1976, s.1177-1178.} 229 _{Sabri Sürgevil, a.g.e., s.95.}

230 _{Ahmet Mehmet Efendioğlu, Rahmi Arslan Yaşamı ve İzmir Valiliği, Yayınlanmamış Yüksek} Lisans Tezi, D.E.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir,1990, s. 44.

düşüncesiydi. Aynı zamanda İzmir’in kozmopolit yapısından dolayı Müslim tebaa ile gayrimüslim tebaa arasında köprü görevi görecek olması bu göreve getirilmesinde önemli bir etkendi. İzmir’de yaşayan gerek yabancı gerekse de azınlık tebaanın, Rahmi Bey’e oldukça olumlu düşünceler beslediğini görmekteyiz.

Rahmi Bey sadece İzmir’de yaşayan gayrimüslim tebaaya iyi davranmakla kalmamış aynı zamanda esir alınan İtilaf Donanmasında ki İngiliz askerlerine de oldukça iyi davranmıştı231.

İzmir Valisi Rahmi Bey’in izlediği politikalar nedeniyle de savaştan daha az etkilenen bir bölge olmuştu. Savaş yıllarında İzmir’de Osmanlı’nın diğer kentlerine nazaran yaşanan ekonomik rahatlık Vali Rahmi Bey’in İzmir ekonomisini korumaya yönelik uyguladığı faaliyetlerden kaynaklanmaktaydı. Aynı zamanda gayrimüslim tebaanın ticari hayatta yükselişi, Türklerin ise gerileyişini önlemeye yönelik Milli İktisadi politikalarıyla da Türklerin ticari hayatta biraz daha fazla yer almasına yönelik etkinlikleri de izlediği önemli bir siyasetti. Askeriyenin günlük ihtiyaçlarının her şeyin üstünde tutulmasını isteyen tutumuna sivil idarenin karşı çıkması sivil halkın ihtiyaçlarının gündeme getirilmesi savaş yıllarında olunmasına rağmen üretimin normal seyrini izlemesi ve elde edilen ürünlerin tüketiciye sunulması yollarının açık tutulması konusunda idarenin gösterdiği az ya da çok başarıda kuşkusuz dirayetli bir Vali olan Rahmi Bey’in payı büyüktü232.

Vali Rahmi Bey’in girişimleriyle I. Dünya savaşı içinde gerçekleştirilen Osmanlı Piyango çekilişleri de dikkat çekmektedir. Özellikle savaşın dünya tarihinde başlangıç yılı olan 1914 senesinde yapılan piyango çekilişi dönemin basınında yer almıştır233. Burada üzerinde durulması gereken asıl konu bu tür piyango çekilişlerinin dünya savaşları sırasında yapılması ve gerçekleştirilen bu etkinliğin ikramiyesinin 25 bin guruş gibi büyük meblağlarda olmasıdır. Bu durum savaş ekonomisi içinde olan Osmanlı İmparatorluğu’nda İzmir’in dönem içindeki

231 _{Sabri Sürgevil, a.g.e., s.95-96. Birinci Dünya Savaşı’na Osmanlı İmparatorluğunun girmesine} karşı olan Vali Rahmi Bey’in savaşa girişten bir süre sonra istifa ederek Cihad’a iştirak edeceği ve Mısır seferine katılacağı şayiası çıkmış bu da derin üzüntüye neden olmuştu.

232 _{Sabri Sürgevil,a.g.e., s 95-96.} 233 _{Ahenk, 23 Ağustos 1330.}

sosyal ve ekonomik boyutu hakkında da önemli bir durumu göstermektedir234. Aynı zamanda bu durum mülki idarenin, eğlence hayatında doğrudan etkisinin ve katkısın olduğunun bir göstergesidir.

Osmanlı İmparatorluğu’na gönderilen bir İngiliz casusu olan Gerthure Bell, Rahmi Bey’in Türklerin ticari hayatta üstünlüğü ele geçirmesine yönelik bir takım politikalar izlediğini belirtmiştir. Bu durumu da yayınlamış olduğu günlüklerinde şöyle dile getirmiştir:

“Vali Rahmi Bey, Rumlara karşı sert politika izlemekte ve bunun sonucu olarak da Rumları İzmir topraklarından çıkarmayı amaçladığını, aynı zamanda ticari hayattaki üstünlüğün Türklerin eline geçmesini istemektedir”235.

Rahmi Bey’in özellikle İtilaf devletleriyle kurduğu ilişki, I. Dünya savaşının sonunda imzalanan Mondros ateşkes antlaşmasının imzalanmasında etkiye sahip olduğunu söyleyebiliriz. Aslında, bu etkide, Osmanlı devletine hiçbir müsamaha gösterilmedi ancak imzanın akdi sürecinde bir nebze de olsa mutedil davrandılar ki, bunun nedeni Kutü’l-Amare’de Enver Paşa’nın amcası Halil Paşa’ya esir düşen İngiliz generalin Türkler tarafından misafirperverlik ve ihtimamla ağırlanması da etkili olmuştu.

Rahmi Bey I. Dünya savaşı yıllarında yaşanan sıkıntıları azaltmak için birçok önlemler almıştır. Cephede savaşan askerlere yardım amacıyla ve sivil halkın ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli yardım komisyonları oluşturmuştu. Savaştan İzmir şehrinin az etkilenmesi için büyük çabalar sarfetmişti.

234 _{Ahenk,11 Teşrinevvel 1332.}

235_{www.gerty.ncl.ac.uk Letters/Diaries, 12/05/1914.}

Vali Rahmi Bey’in savaş sırasında yabancılara iyi davranması ve onların güvenini kazanmış olmasına ilişkin bilgiler aldığımız 20 Aralık 1914 tarihli mektup Ahmet Mehmetefendioğlu’nun aktarımıyla şöyledir:

“Biz İzmir’deki İngiliz Fransız ve Rus yurttaşları olarak yıllardan beri yaşadığımız misafirperver ülkenin içinde bulunduğu güç koşullar karşısında kendimiz ve hemşerilerimiz adına derin saygılarımızı sunmaktan mutluluk duyarız. İngiltere Fransa ve Rusya her türlü değişen koşullar içinde Türkiye ile olan ilişkilerini sürdürmeye özen gösterdiler. Bugün size içinde bulunduğumuz durumun ne kadar acılı olduğunu ve hepimizin gücünü aştığını açıklamak isteriz.

Aynı zamanda enerji ve ileri görüşlü görevinize karşı duyduğumuz ilgiyi de dile getirmek isteriz. Şuna inanıyoruz ki bizim çıkarlarımız her türlü tehlikeden uzak olarak sizin elinizin altındadır. Bizim açımızdan, şuna kesin olarak inanmanızı istiyoruz ki iyi niyetimiz ölçüleri içinde görevinizi kolaylaştıracak ve şehir halkını sükünete çağıracak her türlü buyruğu yerine getirmeye hazır olduğumuzu bildiririz”236.

Mektuptan da anlaşılacağı üzere, Vali Rahmi Bey’in bu göreve getirilmesi bir tesadüf değildi. İzmir’de yaşayan gayrimüslim tebaa Vali Rahmi Bey’e oldukça güveniyor ve savaş nedeniyle refahlarını kaybetmemek adına buyruklarına uyacaklarını bildiriyorlardı.

Vali Rahmi Bey’in izlediği bu politika İtilafla flört eden bir görüntü içindeydi237. Bunun nedenleri arasında İttihat ve Terakki Partisi’nin verdiği geniş yetkiler gösterilebilir. Vali Rahmi Bey İzmir’de kozmopolit yapıdan ve bu yapıda ekonomik hayatta gayrimüslim tebaanın önde olması nedeniyle dengeli bir politika izlemek zorundaydı. Aldığı kararlarda gayrimüslim tebaanın dikkatini çekmemeye büyük özen gösteriyordu238.

236 _{Ahmet Mehmet Efendioğlu, a.g.t., s. 55-56.} 237 _{Sabri Sürgevil,a.g.e., s. 95-96}

238 _{A.g.e., s.96. Rahmi Bey İzmir Metropoliti Hirisostomos’u İzmir’den uzaklaştırma yoluna} gittiğinde Ortodoks tebaanın tepkisini çekmemek için Müftü Rahmetullah Efendi’yi de görevden almıştı

IV. BÖLÜM

1. I. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA OSMANLI EĞLENCE HAYATININ SEKTEYE UĞRAMASI