Dünya Genelinde Yabancı Sermaye Hareketleri

Yabancı sermaye girişini sağlamak, 1980 sonrası dönemde gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyümelerini sürdürmek için temel hedeflerinden birisidir. Fakat her ülkenin yabancı sermayeyi çekme konusunda aynı başarıyı elde edemediği görülmektedir. Ülkelerin piyasa yapısı, kârlılık farkı, faktör maliyetleri gibi birçok nedene bağlı olarak yabancı sermayenin her ülkeye aynı şekilde yönelmediği görülmektedir. Ülkeler, yabancı sermaye için ekonomilerini çekici kılabilmek için birçok reforma imza atarken ekonomik yapıyı da yabancı yatırımcılar için yatırım yapılabilir bir görünüme kavuşturmaya çalışmıştır. Bu çabaların önemli ölçüde sonuç verdiği ve reformlarla yapısal dönüşümü sağlayan ülkelerin yabancı sermayeyi çekmekte önemli başarılar elde ettiği görülmektedir (UNCTAD, 2011: 5).

Dünya genelinde yabancı sermaye hareketleri özellikle 1970’lerden itibaren hız kazanmaya başlamış, 1970 yılında 13,25 milyar $ olan küresel DYS hareketi 2015 yılı sonunda 1,76 trilyon $’a ulaşmıştır. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) verilerinden hareketle küresel DYS hareketlerinin 1970 sonrası gelişimini ana hatları ile aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür (UNCTAD, 2011:5);

 1970’lerde ortaya çıkan Petrol Krizi, Batılı sanayileşmiş ekonomileri yeni yatırımlar için verimsizleştirdiği için karlı yatırım alanları arayışı artmış ve fiziki yatırım amaçlı sermaye hareketleri 1970’lerde hız kazanmıştır.

 1980 yılında 13,25 milyar $ olan küresel DYS, 1980 yılına gelindiğinde 54,4 milyar $’a ulaşmıştır.

 Sovyetlerin yıkılması ile 1990’larda yatırım yapılabilecek yeni ekonomiler ortaya çıkmış ve küresel DYS toplamı 1990 yılında 204 milyar $’ı aşmıştır.

 1990’larda yeni yatırım yapılabilir piyasaların ortaya çıkması ve bu ülkelerin birçoğunda reformların yapılmasına bağlı olarak küresel DYS hareketleri

80

daha da artmış ve 1999 yılında 1 trilyon $ sınırını aşarken 2000 yılında da 1,35 trilyon $ seviyesine ulaşmıştır.

 2000 yılında tarihi bir seviyeye ulaşan küresel DYS hareketleri 2001 yılında çok büyük bir düşüş gösterirken bu düşüş devam eden birkaç yıl boyunca da sürmüştür. 2003 yılında 550 milyar $’a kadar düşen küresel DYS hareketleri 2004 yılında tekrar yükselişe geçerken 2004’te 650 milyar $, 2005’te 950 milyar $ ve 2006’da ise 1,4 trilyon $ seviyesine ulaşmıştır.

 Küresel ekonomik krizle birlikte küresel DYS hareketleri 2008 ve 2009 yıllarında düşüş gösterirken 2010 yılında tekrar artışa geçerek 1,39 trilyon $’a 2015 yılında ise 1,76 trilyon $’a ulaşmıştır.

Küresel DYS hareketleri içerisinde aslan payını ABD almaktadır. ABD’de teknoloji temelli yenilikçi sektörlerin yoğun olması ve çok büyük bir iç pazara sahip olması, ABD’yi küresel sermaye hareketleri için cazip bir ülke haline getirmektedir.

2015 yılında 348 milyar $ olarak gerçekleşen bu sermaye girişlerinin ABD imalat sanayisinin canlılığını korumasında büyük bir rolünün olduğu görülmektedir (Telles Jr., 2016: 13).

Küresel sermayenin ABD gibi gelişmiş ülkelerin yanında az gelişmiş ülkeleri de yatırım yapılabilir ülkeler olarak değerlendirdiği görülmektedir. Özellikle petrol, emtia, madencilik gibi alt sektörlerde proje bazlı olarak yoğunlaşan yatırımların bir kümeleşmeye yol açtığını söylemek mümkündür. Madagaskar, Angola, Çad, Ekvator Ginesi gibi madencilik ve petrol alanında uzmanlaşmış ülkelere yönelen yabancı sermayeyi buna bir örnek olarak göstermek mümkündür. Gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kapasitelerinin ve sektörel alt yapılarının sınırlı düzeyde olması, DYS girişleri ile yapılan büyük ölçekli yatırımların ülke ekonomisini yönlendirme gücü elde etmesine yol açabilmektedir. Ölçek ekonomisi ile faaliyet gösteren bu tür yatırımlar genelde seçici davranırken ekonominin bütününü değil belirli alanları etkilemektedir.

Bu yatırımların başlangıçtaki inşa aşamasında önemli istihdam katkılarına rağmen çoğu zaman ev sahibi ülke tarafından umulan yararı sağlamadığı da görülmektedir (UNCTAD, 2011: 18-22).

81

Şekil 12. 1970-1990 Dönemi DYS Hareketleri (Milyon $)

Kaynak: UNCTAD, Erişim: 15.05.2017.

Küresel DYS hareketleri Şekil 15’ te görüldüğü gibi 1980’lerden itibaren önemli bir ivme kazanmış ancak asıl hareketlilik 1985 yılından sonra ortaya çıkmıştır. Fakat bu artışın kaynağının gelişmiş ülkeler olduğu görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelere DYS girişleri genel olarak yatay bir seyir izlerken 1985’ten itibaren gelişmiş ülkelere giren DYS’de hızlı bir artış söz konusu olmuştur. Bu tarihlerden itibaren dünya genelindeki sermaye hareketlerinin çok önemli bir kısmının gelişmiş ülkelere yöneldiğini söylemek mümkündür. Gelişmekte olan ülkelere yönelik sermaye girişlerinin bu dönemde gelişmiş ülkeler kadar hızlı artmamasını, gelişmekte olan ülkelerin yapısal sorunları ile açıklamak mümkündür. Gelişmekte olan ülkeler, emek gibi bazı üretim faktörleri açısından avantajlara sahip olsa da gerek yabancı sermaye mevzuatının yetersizliği gerekse ekonomik ve siyasal istikrara ilişkin sorunlar nedeniyle dış kaynak girişinin yavaş seyretmesinin önemli sebepleri arasında sayılabilir.

0 50000 100000 150000 200000 250000

Dünya Geneli Gelişmekte Olan Ülkeler Gelişmiş Ülkeler

82

Şekil 13. 1990 Sonrası Dönemde DYS Hareketleri (Milyon $)

Kaynak: UNCTAD,Erişim: 15.05.2017.

Küresel DYS hareketlerinin yarattığı DYS stoklarının 1990 sonrası seyrine bakıldığı zaman geçiş ekonomilerinde daha yüksek tempoda yabancı sermaye birikimi olduğu görülmektedir. Ancak bu ülkelere ilk yıllarda giren sermaye miktarının çok düşük olmasının böyle bir görünüme yol açmış olması muhtemeldir. Ülke grupları bakımından ele alındığı zaman 2015 yılında 24,98 trilyon $’a ulaşan DYS stoklarının 16 trilyon $’ı gelişmiş ülkelerde biriktiği görülmektedir. Buna karşın gelişmekte olan ülkeler grubunun da önemli bir DYS stokuna sahip olduğunu söylemek mümkündür.

Dünyadaki toplam DYS stokunun üçte birinin gelişmekte olan ülkelerde olduğu görülürken komünizm sonrası ortaya çıkan geçiş ekonomilerinin DYS stoku ise henüz 0,6 trilyon seviyesindedir.

1990-2015 arası dönemde DYS stok değişimine bakıldığı zaman gelişmiş ülkelerin DYS stoku dönem sonunda 8,48 katına çıkmıştır. Aynı dönemde gelişmekte olan ülkelerin DYS stok değişimi performansı gelişmiş ülkelere göre daha yüksek olup dönem sonunda 15,43 katına çıkmıştır. Komünizm döneminde dışa kapalı ekonomik

0 200000 400000 600000 800000 1000000 1200000 1400000 1600000 1800000 2000000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Dünya Geneli Gelişmekte Olan Ülkeler Gelişmiş Ülkeler

83

yapıya sahip olan geçiş ekonomilerinde ise başlangıç dönemi sermaye stoku çok düşük seviyelerde olduğu için söz konusu dönemdeki sermaye stoku artışı başlangıç yılına göre binlerce kat fazladır. Bu artış başlangıç yılının düşüklüğünden kaynaklanıyor olsa da 2015 yılına gelindiğinde geçiş ekonomilerindeki sermaye stokunun azımsanmayacak düzeye ulaştığı da görülmektedir.

Tablo 3. Giriş Yapan DYS Stoklarının Yıllara Göre Değişimi (Milyon $)

Yıllar Gelişmiş

Değişim % 848,58 1.543,75 6.944.334,39 1.037,15

Kaynak: UNCTAD, Erişim: 15.05.2017.

Not: Rakamlar, ülkelere ve ülke gruplarına göre giriş yapan DYS stoklarına aittir.

Yabancı yatırım stoklarının GSYİH’ye oranı incelendiğinde 1990-2015 arası dönemde en büyük değişimin geçiş ekonomilerinde olduğu görülmektedir. Söz konusu dönemde geçiş ekonomilerinde DYS stoklarının GSYİH’ye oranı % 0,8’den % 17’ye yükselmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde bu oran 2015 itibarıyla % 18,3 olarak

84

gerçekleşirken gelişmiş ülkelerde bu oran % 45’in üzerindedir. Dünya genelinde ise 2015 yılı itibarıyla DYS stoklarının dünya milli hasılasına oranı % 34 seviyesinde gerçekleşmiştir.

Tablo 4. Yatırım Stoklarının GSYİH’ye Oranı (%)

Yıllar Gelişmiş

Ülkeler Gelişmekte Olan

Ülkeler Geçiş Ekonomileri Dünya Toplamı

1990 11,80 3,20 0,80 10,10

2000 25,50 10,60 5,50 22,20

2010 41,60 13,70 17,30 31,50

2015 45,30 18,30 16,90 34,00

Değişim 283,90 471,88 2.012,50 236,63

Kaynak: UNCTAD, Annex table 8. FDI outward stock as a percentage of gross domestic product, 1990-2015.