Ayçiçeğinin gen merkezi Kuzey Amerika olup, halen ABD'nin orta kesimlerinde yabani olarak bulunmaktadır. Ayçiçeği ekonomik bir bitki olarak uzun ve değiĢik bir tarihçeye sahip olmakla birlikte, kesin olarak ilk tarımının yapıldığı yer ve zamanı bilinmemektedir. Yeni dünya‘da ilk göçlerden önce, Kuzey Amerika Kızılderilileri tarafından boya hammaddesi olarak kullanılmıĢtır. Ġspanyol gezginleri tarafından 1850'lerde Kuzey Amerika'dan toplanan ayçiçeği tohumları, ilk önce Ġspanya'da bahçelerde süs bitkisi olarak yetiĢtirilmiĢtir (Anonim 2011e).
Ayçiçeğinin anavatanı olan Kuzey Amerika‘da Ayçiçeği boya, gıda ve ilaç yapımında kullanılmaktadır. Daha sonraları tüm dünyaya yayılmıĢ ve 1800‘lü yılların sonlarında Rusya‘da yağlı tohum olarak yetiĢtirilmeye baĢlanmıĢtır. Ayçiçeğinin bir yağ bitkisi olarak ilk olarak Rusya'da üretilmiĢ ve ardından tüm Avrupa'ya yayılmıĢtır. II. Dünya savaĢından sonra 1945-50li yıllarda, ayçiçeği ülkemize Bulgaristan'dan ülkemize göç eden vatandaĢlarımızın getirdiği tohumlar sayesinde girmiĢ ve tarımı yapılmaya baĢlanmıĢtır. Ancak esas üretim ve ekim alanı artıĢı, 1980li yılardan sonra hibritlerin ülkemize girmesiyle olmuĢtur.
Dünyanın en önemli yağlı tohumlarından kuraklığa dayanıklı olan ayçiçeği tohumu, diğer yağlı tohumların yetiĢemeyeceği soğuk veya kurak bölgelerde yetiĢebilmektedir. Çoğunlukla bitkisel yağ üretilmesine karĢın ayçiçeği ülkemizde ve dünyada yağlık ve çerezlik olarak iki tip olarak yetiĢtirilir. Ancak bahçelerde süs bitkisi ve kesme çiçek olarak değerlendirilen tipleri de mevcuttur. Çerezlik olarak insanların tüketimi ve kuĢ yemi olarak değerlendirilir. Yağlık olmayan tipler ise çerezlik olarak adlandırılır ve tohumları çizgili ve iri, yağlık tiplere göre kalın kabuklu olup, kabuğu çabuk ayrılmaya müsaittir. Bu tiplerden iri olmayanlar ise, kuĢyemi olarak değerlendirilmektedir. Bunun yanında yağlık tiplerden daha düĢük yağ oranına ve test ağırlığına sahiptir. Yağlık ayçiçeği tipleri ise, genelde siyah renkli, ince kabuklu ve linoleik ve oleik yağ asitleri içeren tiplerdir. Yağlık ayçiçeği taneleri %38-50 arasında yağ ve %20 oranında protein içerir (Anonim 2011e).
20
Yağı çıkarıldıktan sonra geriye kalan küspede, yüksek oranda protein bulunmaktadır (kabuklu %32,3, kabuksuz %46,8). Bu nedenle, karma yem üretiminde oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Soya küspesinden sonra metobolize enerji değeri en yüksek yağlı tohum küspesidir (2260 kcal/kg). Dünya yağlı tohum küspe üretiminin %6,8‘i ayçiçeğinden karĢılanmaktadır. Ayçiçeği yağında bulunan yüksek orandaki linoleik yağ asiti kurumayı çabuklaĢtırıcı özelliğe sahiptir. Bu nedenle, yağlı boya yapımında çok önemli bir yere sahiptir. Ayrıca, kağıt, plastik, sabun ve kozmetik ürünler yapımında hammadde olarak kullanılmaktadır. Ayçiçeği tanesi kavrularak çerez olarak insanlar tarafından zevkle yenilmektedir. Ayrıca, kuĢ yemi olarak da kullanılmaktadır. Hasat sonrası artta kalan sapları ile tohum kabukları yakacak olarak değerlendirilmektedir. Sapların yakılmasından elde edilen külde yüksek oranda (%36-40) potasyum bulunmaktadır. Bu küller tarlaya serpilmek suretiyle, gübre olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca, ayçiçeğinin sap ve tablaları furfurol ekstraksiyonunda ve kağıt yapımında da kullanılmaktadır (Anonim 2011e).
Ayçiçeği tohumlarının büyük bir kısmı kabukları çıkartıldıktan sonra kırılmaktadır. Kabuk, toplam ağırlığın %15‘ini oluĢturmaktadır. Kabuksuz ayçiçeğinin %45-50‘si yağ, %50- 55‘i küspedir. Ġçerdiği yüksek orandaki yağ miktarı nedeniyle, bitkisel ham yağ üretimi bakımından önemli bir yağ bitkisidir. Ayçiçeği yağı; içerdiği çoklu doymamıĢ yağ asitleri oranının yüksek (%69), doymuĢ yağ asitleri oranının ise düĢük (%11) olması nedeniyle, beslenme değeri en yüksek olan bitkisel yağlardan birisidir. Ayçiçeği yağı; sıvı olarak yemeklerde ve kızartmalarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, diğer bitkisel yağlarla karıĢtırılmak suretiyle yemeklik ve sofralık margarin yapılarak da tüketilmektedir. Bugün, dünya bitkisel ham yağ üretiminin %12,6‘sı ayçiçeğinden karĢılanmaktadır (Anonim 2011e).
Dünyada ayçiçeği ıslahçılarının geliĢtirdiği yüksek yağ içerikli ve tane verimli ayçiçeği çeĢitleri, ayçiçeğinde üretim artıĢına yol açmıĢ ve son 20 yılda geliĢtirilen hibrit ayçiçeği çeĢitleri de, üretimin istenilen düzeye gelmesine neden olmuĢtur.
AĢağıdaki çizelge 4.8‘de 2001/10 yılları arası dünya ayçiçek tohumu ekim alanı, üretim ve verim durumu verilmiĢtir.
21
Çizelge 4.8 Dünya Ayçiçek Tohumu Ekim Alanı, Üretim ve Verim Durumu Yıllar Ekim Alanı
(Milyon Ha) Üretim (Milyon Ton) Verim (Ton/Ha) 2001/02 17,70 20,40 1,15 2002/03 19,39 24,48 1,26 2003/04 23,45 27,73 1,18 2004/05 21,44 26,11 1,22 2005/06 23,21 30,57 1,32 2006/07 24,41 30,40 1,24 2007/08 23,54 29,32 1,25 2008/09 24,72 34,70 1,40 2009/10 23,81 31,51 1,32 2010/11* 25,20 34,33 1,36
Kaynak: Oil World Monthly (11 June 2010), Oil World Annual 2010(*) Tahmini
Çizelge 4.8‘de görüldüğü üzere dünya yağlık ayçiçek tohumu üretimi 2001 yılında 20,4 milyon ton ekimi alanı 17,7 milyon ha, ortalama verim hektarda 1,15 ton iken, 2009 yılında üretim 31,5 milyon ton, ekim alanı 23,8 milyon hektar, verimi ise 1,32 ton/ha olarak gerçekleĢmiĢtir. 2010 yılında ise üretimin 34,3 milyon ton, ekim alanının 25,2 milyon hektar, verimin 1,36 ton/ha‘a yükselmesi beklenmektedir.
Çizelge 4.9 Ülkeler Ġtibariyle Ayçiçek Tohumu Üretimi (1.000 Ton)
ÜLKELER 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11(*) AB-27 5.720 6.410 4.970 6.910 6.870 6.810 Rusya 6.440 6.350 5.500 7.300 6.300 7.300 Ukrayna 4.950 5.550 4.880 7.020 7.000 7.200 Arjantin 3.840 3.190 4.620 3.200 2.300 3.400 ABD 1.720 1.000 1.310 1.555 1.380 1.400 G. Afr.Cum. 520 300 870 800 500 660 Çin 1.928 1.805 1.670 1.750 1.650 1.680 Hindistan 1.490 1.450 1.460 1.150 1.000 1.130 Türkiye 780 820 670 850 790 850
22
Ayçiçeği tarımı dünyada en fazla AB, Rusya, Ukrayna ve Arjantin‘de yapılmakta olup bu ülkeler Dünya üretiminin %53' ünü teĢkil etmektedir. Ülkeler itibariyle yıllar bazında üretim durumu Çizelge 4.9‘da görülmektedir.
Dünya ayçiçeği yağı üretiminde ilk sıraları AB, Rusya ve Ukrayna almaktadır.
Çizelge 4.9 incelendiğinde yıllara göre ayçiçeği ekim alanlarında artıĢ olduğunda verimde de artıĢ olduğuna dikkat edilmelidir. Ekim alanı ve verimdeki artıĢa bağlı olarak üretimde de artıĢ olmuĢtur. Yıllara göre ayçiçeğinde gözlenen artıĢta hastalık ve zararlara dayanıklı ve yağ verimleri yüksek hibrit çeĢitlerin üretiminin yaygınlaĢmasının önemli etkisi olmuĢtur.
Çizelge 4.10 Ülkeler Ġtibariyle Ayçiçek Yağı Üretimi (1.000 Ton)
Ülkeler 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10(*) AB-27 2.210 2.290 1.825 2.600 2.520 Rusya 2.365 2.465 2.000 2.890 2.495 Ukrayna 1.990 2.255 1.900 2.685 2.800 Arjantin 1.630 1.315 1.575 1.485 1.110 ABD 240 260 275 280 300 Güney Afr.Cm. 220 165 225 310 270 Çin 235 230 200 210 190 Hindistan 500 480 475 385 330 Türkiye 465 495 460 490 530 Diğer ülkeler 1.200 1.365 1.260 1.540 1.400 Dünya 11.055 11.320 10.195 12.875 11.945
K ayna k: Oi l Wor l d M ont hl y ( 11 J une 2010), Oi l Worl d An nual 20 10(*) T ah mi ni
Ayçiçek yağı üretimine ülkeler itibari ile bakıldığında çizelge 4.10‘da, 2009/10 yılına kadar Rusya‘nın ilk sırada olduğunu, 2009/10 yılına bakıldığında ise ilk sırada Ukrayna‘nın yer aldığı görülmektedir. 2007/08 yılına kadar Rusya‘yı ikincilikle takip eden AB-27‘dir. Ülkelerin ayçiçeği üretimlerine tek tek bakıldığında ise bu oranların dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir.
23