Dönmenin Sözleşmenin Geçerliliğine Etkisi Üzerine Teoriler

a. Klasik Dönme Teorisi (Dönmenin Dolaysız Gücü)

Dönmenin sözleşmenin etkisi üzerine geliştirilen teoriler çerçevesinde en eski olanı klasik dönme teorisi olup⁵⁰⁹, bu görüş çerçevesinde dönmenin sözleşme ilişkisini dolaysız bir şekilde etkilediği savunulmaktadır.⁵¹⁰

İlk defa Alman Hukukçu Oertmann tarafından ileri sürülen⁵¹¹ söz konusu teori uyarınca, dönme işlemi sözleşmeyi hiçbir zaman kurulmamışçasına yok edecek, henüz ifa edilmeyen edim yükümlülükleri sona erecek ve dönme hakkının kullanımından önce ifa edilen edimler hukuksal sebeplerini yitirerek, ancak sebepsiz zenginleşme hükümlerine dayanılarak geri istenilebilecektir.⁵¹² Teori, dönmenin geçmişe etkisini salt

508 Turgut Öz, İş Sahibinin Eser Sözleşmesinden Dönmesi, İstanbul, Kazancı Hukuk Yayınları, 1989, s. 34.

509 Öz, Dönme, s. 34.

510 Serozan, Dönme, s. 59–60.

511 Öz, Dönme, s.34; Serozan, Dönme, s. 63.

512 Buz, Dönme, s. 118-119; Öz, Dönme, s. 34; Serozan, Dönme, s. 60.

taahhüt işlemleri ile sınırlandırarak; taahhüt işlemlerinin ifası adına gerçekleştirilen tasarruf işlemlerinin geçerliliğine dokunmamaktadır.⁵¹³ Bu çerçevede, dönülmüş bir sözleşme kapsamında tasarruf işlemleri ile kazanılmış olan ayni hakların kendiliğinden anılan hakkı devredene geri dönmesi söz konusu olmayacak, sadece sebepsiz zenginleşme hükümleri çerçevesinde iadesi talep edilebilecektir.⁵¹⁴ Bir başka deyişle, sözleşme çerçevesinde edinilen tüm kazanımların iadesi talepleri sebepsiz zenginleşme hükümlerine dayanmaktadır.⁵¹⁵ Bu görüşün kabul edilmesi halinde, söz konusu taleplerin tabi olduğu zamanaşımı süresi de sebepsiz zenginleşmeden doğan talep hakkının bağlı olduğu zamanaşımı süresine tabi olacak ve dönme bildiriminin muhataba varmasından itibaren başlayacak şekilde TBK m. 82 kapsamında iki yıl olacaktır.⁵¹⁶

b. Yasal Borç İlişkisi Teorisi

Türk ve İsviçre Hukukunda yasal borç ilişkisi teorisi, sebepsiz zenginleşme taleplerinin Borçlar Kanunu’ nda yer alan kısa zamanaşımı (BK m. 66/1) süresinden kurtarılması ve sözleşme hukukuna ilişkin on yıllık zamanaşımı süresine tabi tutulması noktasında ortaya atılmıştır.⁵¹⁷ Bu teorinin taraftarları, esas itibarıyla dönmenin dolaysız etkisi olduğu görüşünde olanlar yani klasik dönme görüşünü benimseyenlerle aynı çizgide olup⁵¹⁸; salt iade borcu için öngörülen zamanaşımı süresinin TBK m. 146’ te (BK

513 Buz, Dönme s. 199;

514 Kurt, s. 292; Öz, Dönme, s. 35.

515 Öz, s.35.

516 Kurt, s. 292; Öz, Dönme, s. 35.

517 Buz, Dönme, s. 120; Öz, Dönme, s. 36; Serozan, Dönme, s. 62.

518 Serozan, Dönme s. 62.

m. 125) yer alan on yıllık süreye tabi olmasının sağlanması noktasında uygulamada klasik görüşe bir fark yaratmaktadır.⁵¹⁹

Söz konusu teori çerçevesinde dönme hakkının kullanımını müteakip ortaya çıkan iade borcunun temelinde sebepsiz zenginleşme hükümleri yatmaz. Dönme hakkının kullanılmasını müteakip sözleşmenin geçmişe etkili olacak şekilde ortadan kalkması üzerine taraflar arasında meydana gelen kanuni borç ilişkisinden doğmaktadır.⁵²⁰ Bu sebeple, iade borcunun tabi olduğu zamanaşımı süresi TBK m. 146’ da yer alan süredir.

Bu süre 10 senedir. İadenin kapsamı ve masraflara ilişkin taleplere ise sebepsiz zenginleşme hükümlerinin kıyasen uygulanması söz konusu olur.⁵²¹

c. Ayni Etkili Dönme (İstihkak) Teorisi

Fransız Hukukunda hakim olan bu teori uyarınca sözleşmeden dönmenin geçmişe etki gücü borçlandırıcı işlemlerin yanında dönmeden önce yapılan tasarruf işlemlerini de etkilemektedir.⁵²² Teorinin klasik dönme teorisinden farkı, klasik dönme teorisinin dönme hakkının kullanımı ile sözleşmenin geçmişe etkili olacak şekilde ortadan kalkacağı savını kabul etmekle birlikte, sözleşmeden dönmeye ayni etki tanımasıdır.⁵²³ Bu çerçevede, bu teori uyarınca dönülen sözleşme çerçevesinde kazanılan ayni haklar devralana hiç geçmemiş olup; dönmeden önce yerine getirilen maddi edimlerin iadesi menkuller açısından TMK m. 683 çerçevesinde “istihkak davası”, ve fakat burada iyiniyetli üçüncü kişilerin iktisabı söz konusu ise sebepsiz zenginleşme davası;

519 Kurt, s. 293; Öz, Dönme s. 36.

520 Buz, Dönme 121; Kurt, s. 293.

521 Buz, Dönme, s. 121; Kurt, s. 293.

522 Buz, Dönme, s.121.

523 Buz, Dönme, s.121.

gayrimenkuller açısından ise “tapu kaydının düzeltilmesi davası” kanalıyla mümkün olacaktır.⁵²⁴ Zira, dönmeden önce mülkiyeti karşı tarafa geçmiş taşınmazların iadesine ilişkin olacak şekilde hukuki sebebin ortadan kalkması sonucu tescilin yolsuz hale gelmesi gündeme gelecek ve iade tapu kaydının düzeltilmesi davası çerçevesinde sağlanmış olacaktır.⁵²⁵ İade çerçevesinde belirtilmesi gerekli son husus, iş görme ve kullandırmaya ilişkin edimlerin iadesinin sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre gerçekleşeceği hususudur.⁵²⁶ Zamanaşımı süresine ilişkin olarak ise; iadenin sebepsiz zenginleşme hükümlerine dayanması halinde iki yıl olup; istihkak ve tapu kaydı düzeltilmesi davaları kanalıyla talep edilmesi halinde zamanaşımı bulunmamaktadır.⁵²⁷

d. Yeni Dönme ya da Dönüşüm Teorisi (Dönmenin Dolaylı Gücü)

Dönmenin dolaylı gücünü en sağlam temellere oturtmak suretiyle ortaya koymuş hukukçu Stoll’ dür.⁵²⁸ Alman Hukukunda hakim görüş olan anılan teorinin Türk Hukukunda da oldukça benimsenmesi söz konusu olmuştur.⁵²⁹ Bu teori, diğer tüm teorilerden farklı olacak şekilde dönmenin borç ilişkisi üzerine dolaysız etki gücünü reddeder.⁵³⁰ Söz konusu teori çerçevesinde, dönme hakkının kullanılması ile sözleşme ilişkisinin ortadan kalkması söz konusu olmayacak; sözleşme sadece içerik değiştirerek

524 Buz, Dönme, s. 121, 172-173; Kurt, s. 293, 294.

525 Kurt, s. 293, 294.

526 Buz, Dönme s. 122; Kurt, s. 294.

527 Kurt, s. 294.

528 Buz, Dönme s. 123; Serozan, Dönme s. 69.

529 Buz, Dönme s. 123.

530 Öz, Dönme s. 37.

tasfiye ilişkisine dönüşecektir.⁵³¹ Bir başka deyişle, dönme işlemi sözleşmenin geçerliliğine dokunmayacak, sadece borçları tersine çevirecektir.⁵³²

Dönme hakkının kullanılmasından önce henüz ifa edilmemiş olan borçların akıbeti üzerine, söz konusu borçların son bulmayıp borcun ifasından kaçınmak üzere borçluya bir def’ i hakkı sağladığı⁵³³ ve bu borçların ileriye etkili olarak sona ereceği⁵³⁴ hususunda muhtelif görüşler bulunmaktadır.⁵³⁵

Yeni dönme teorisi uyarınca yerine getirilmiş edim borçlarının iade borçları haline gelmesi söz konusu olacak ve bu iade borcu hiçbir şekilde sebepsiz zenginleşme hükümleri ya da kanunun iade için öngördüğü özel hükümlere dayanmayacaktır. Zira, iade borcu tarafların sözleşmedeki borçlarının yer değiştirmesinden kaynaklanmaktadır.⁵³⁶ Anılan iade borcu doğrudan doğruya sözleşmeye dayanacaktır.⁵³⁷

Yeni dönme ile klasik dönme teorisyenlerinin üzerinde fikir birliği sağladığı tek husus; dönme işleminin dönülen sözleşme temeli üzerine kurulmuş ayni tasarruflara dolaysız etkisi bulunmadığı noktasıdır.⁵³⁸ Bu noktada, dönülen sözleşmeye dayanak kazanılmış ayni haklar hala geçerli olduğundan talepte bulunulmadığı sürece geçmiş sahibine dönmesi söz konusu olmayacaktır.⁵³⁹ Zira, dönme ile borçlandırıcı sözleşme

531 Buz, s.123, Kurt, s. 294.

532 Öz, Dönme s. 37.

533 Öz, Dönme s. 37 ve dn. 77’ de belirtilen yazarlar.

534 Seliçi, İnşaat Sözleşmeleri, s. 77; Serozan, Dönme s. 573 vd.

535 Öz, Dönme, s. 37, dn. 77.

536 Öz, Dönme, s. 38; Serozan, Dönme, s. 71.

537 Buz, Dönme, s. 123; Öz, Dönme, s. 38; Serozan, Dönme, s. 71.

538 Serozan, Dönme, s. 93.

539 Serozan, Dönme s. 92-93.

ortadan kaldırılmayarak sadece iade yükümlülüklerinin doğması söz konusu olmaktadır.⁵⁴⁰ Sözleşen, ayni hakkın tarafına geri geçirilmesi yolunda kişisel bir talepte bulunmak durumunda olup; bu talep gayrimenkuller bakımından tescile zorlama davası şeklinde olacaktır.⁵⁴¹

Yeni dönme teorisi, TBK m. 125 (BK m. 108) anlamında olumsuz zarara ilişkin taleplerin sözleşme ihlalinden doğan bir tazminat kalemi olarak nitelendirilmesinin ancak dönme ile sözleşmenin geçerliliğini koruduğunun kabulü halinde mümkün olabileceğini savunmaktadır.⁵⁴² Bununla birlikte, Öz, yeni dönme teorisini benimseyenlerin TBK m.

125 çerçevesinde dönme ile olumsuz zarar talep hakkını açıklamada güçlük çektiklerini ve bir süre sonra sözleşmeden dönme üzerine olumlu zararı talep hakkı olduğu kanaatine vardıklarını belirtmektedir.⁵⁴³

Sözleşmeden dönen tarafın olumlu zarar talep etme hakkı olduğunu savunan görüşün en önemli delillerinin karşılaştırmalı hukuk temelinde Fransız ve Avusturya Medeni Kanunları ile Viyana Satım Sözleşmesi’ nde yer aldığı ve fakat Türk/İsviçre Hukuku’ nun Borçlar Kanunu çerçevesinde aynen ifadan vazgeçmek suretiyle olumlu zararı talep etme hakkının bağımsız bir seçimlik hak olduğu (TBK m.125/2) ve dayanak gösterilen Kanunlarda bu hususun düzenlenmemiş olduğunun yapılan karşılaştırmada göz ardı edildiği ve bu çerçevede, Türk/İsviçre Hukukunda dönme ile olumlu zarar talep hakkının bulunduğu görüşünün aktarılma imkanı bulunmadığı ifade edilmiştir.⁵⁴⁴

540 Serozan, Dönme s. 93.

541 Kurt, s. 295; Serozan, Dönme s. 95.

542 Öz, Dönme, s. 124.

543 Öz, Dönme, s. 38.

544 Buz, Dönme, s. 269-270.

Yeni dönme teorisi çerçevesinde TBK m. 125/3’ ten doğan tüm taleplerin sözleşmeden doğması temelinde iade talepleri ile olumsuz zarar talepleri TBK m. 146 çerçevesinde on yıllık zamanaşımı süresine tabidir.⁵⁴⁵