II.2.1. Cumhuriyetin KuruluĢu, Hilafet ve Saltanatın kaldırılmasının Mizah Basınına Yansımaları
Osmanlı Devleti, Birinci Dünya SavaĢı sonunda 30 Ekim 1918 yılında imzalanan Mondros AteĢkes AnlaĢması ile tarih sahnesinden çekilirken, Anadolu‟da Mustafa Kemal önderliğinde kurtuluĢ mücadelesinin ilk adımları atılmaya baĢlanmıĢtır. Mustafa Kemal PaĢa‟nın 19 Mayıs 1919 yılında Samsun‟a çıkıĢıyla fitili ateĢlenen kurtuluĢ yürüyüĢü Türk halkının eĢsiz mücadelesi ile baĢarıya ulaĢmıĢtır. Mustafa Kemal PaĢa Türk milleti ile bu mücadeleyi yürütürken bir taraftan da modern Cumhuriyetin temellerini oluĢturma adına önemli adımlar atmıĢtır. Öncelikle ulusal egemenliğe dayanan bir milli meclis kurulmuĢtur. Samsun‟a çıkıĢının üzerinden bir yıl bile geçmeden Büyük Millet Meclisi‟ni açmıĢ, savaĢı da, devrimleri de bu meclis ile gerçekleĢtirmiĢtir52
.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılması ile birlikte Türk tarihinde yeni bir dönem baĢlamıĢtı. 20 Ocak 1921'de kabul edilmiĢ olan anayasada, egemenliğin millete ait olduğu belirtilmiĢti. Ancak bu tarihlerde KurtuluĢ SavaĢı devam ettiğinden, saltanatın kaldırılması için Ģartlar uygun değildi.
Ġtilâf Devletleri, Lozan BarıĢ Konferansına, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile birlikte Ġstanbul Hükümeti'ni de davet ettiler. Osmanlı Hükümeti bu daveti kabul etti. Galip devletler bu davranıĢlarıyla, Türkler arasında ikilik çıkararak, menfaatlerini daha iyi savunacaklarını düĢünüyorlardı. Osmanlı Hükümeti'nin konferansa katılma arzusu, millî mücadelenin ruhuna ve anayasaya aykırı idi. Bu durum, Mustafa Kemal PaĢa'nın saltanatın kaldırılmasıyla ilgili düĢüncelerinin haklılığını bir defa daha ortaya koydu. Aynı zamanda saltanatın kaldırılması için haklı bir gerekçe oldu. Konu, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde tartıĢıldı. Mustafa Kemal PaĢa bir konuĢma yapıp,
52
YaĢar Akbıyık, Cezmi Eraslan, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, Atatürk AraĢtırma Merkezi,2004,s.1-11.
milletin kendi gayretiyle hakimiyeti ele aldığını ve saltanatın kaldırılmasının gerekliliğini belirtti.
1 Kasım 1922'de kabul edilen bir kanunla, halifelik ve saltanat birbirinden ayrılıp, saltanat kaldırıldı. Böylece, Osmanlı Devleti hukukî olarak sona ermiĢ ve Türk inkılâplarının en önemlilerinden biri gerçekleĢtirilmiĢtir53
.
Ġkinci dönem Büyük Millet Meclisi, 11 Ağustos 1923‟de ilk toplantısını yapmıĢtır. 13 Ekim 1923‟de Ankara‟yı baĢkent ilan etmiĢtir. Bu arada bütün geliĢmeler yaĢanırken Mustafa Kemal PaĢa ve arkadaĢları tarafından Cumhuriyetin ilanı ile ilgili anayasa taslağı hazırlanmıĢtır. Bu taslak 29 Ekim 1923 günü parti grubunda görüĢülmüĢ, aynı gün Genel Kurul‟a sunulmuĢtur. Atatürk, egemenliğin ulusa dayandığı bir sistem olan Cumhuriyet yönetiminin ilanı için hazırlıklar yapmaya baĢlamıĢtır. 29 Ekim 1923 günü Atatürk, milletvekilleri ile görüĢtükten sonra taslağı hazırlanan Cumhuriyet önergesi Türkiye Büyük Millet Meclisi‟ne vermiĢtir. Meclis Genel Kurulunda Cumhuriyete iliĢkin tasarı ve CumhurbaĢkanlığı seçimi kabul edilerek aynı gün Cumhuriyet ilan edilmiĢtir54
. Cumhuriyetin varlığını tehlikeye sokacak saltanat ve hilafet tartıĢmaları üzerine Mustafa Kemal PaĢa, Halifeliğin kaldırılması talimatını vermiĢtir. Neticede TBMM‟nin 3 Mart 1924‟de kabl ettiği 431 sayılı kanunla halifelik kaldırılmıĢ, Osmanlı hanedanının bütün üyeleri yurtdıĢına çıkarılmıĢtır55
.
KurtuluĢ SavaĢının baĢlaması ve Milli Mücadelenin baĢarıyla sonuçlanması mizah basınında büyük bir hareketliliğin görünmesine neden olmuĢtur. Saltanat ve Hilafetin kaldırılması karikatürlerde çokça yer almıĢ ve Atatürk de bu karikatürlerde bir kahraman olarak ön planda kendine yer bulmuĢtur.
Lozan anlaĢmasının imzalanmasından sonra bilhassa Türkiye‟nin yönetim Ģeklinin ne olacağı tartıĢmalarının Ģiddetlendiği dikkati çekmektedir. Cumhuriyetin
53“Saltanatın Kaldırılması”
www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/siyasi/saltanat.htm,12.10.2012.
54
Mustafa Kemal, Nutuk, Haz.Zeynep Korkmaz, Ankara, Atatürk AraĢtırma Merkezi, 2006,s.511.
55
ilanından bir ay önce tartıĢmalara Karagöz dergisi de katılmıĢ ve ilk sayfasında rejimin Cumhuriyet olması gerektiğini savunarak, görüĢünü kamuoyuyla paylaĢmıĢtır56
.
II.2.2. Laiklik TartıĢmaları ve Mizah
Atatürk döneminde laiklik, toplumun ve devletin modernleĢmesi düĢüncesi etrafında ĢekillenmiĢtir. Toplumu ilgilendiren her alanda değiĢimler olmuĢtur. Bu değiĢim süreci tabiki gelenekçi düĢünceden kurtulamayanlar tarafından tepki ile karĢılanmıĢtır. 3 Mart 1924 tarihinde Hilafet kurumu kaldırılmıĢ, böylece laik devletin kurulması yolunda en önemli adım atılmıĢtır. Devletin dininin Ġslam olduğunu ifade eden hüküm 10 Nisan
56
Bu karikatürde Mustafa Kemal, Fevzi Çakmak, Kazım Karabekir kurmaya çalıĢtıkları sistemin adını koymaya çalıĢıyorlar. Karikatürde, masanın altında yerde kırılmıĢ vaziyetteki testide saltanat, ibrikte
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, karagözün elinde testiye asılmak üzere Türkiye Cumhuriyeti
yazısı yer almaktadır: Karagöz, 29 Eylül 1339, sa.1621, s.1.
Türkiye ġekl-i Hükümet Ġmalathanesi
Karagöz-Hah iĢte Ģöyle PaĢa efendiler, kendi kendimize Ģekli
hükümet icat edeceğiz diye iki senedir nâhak uğraĢtık. Nihayet çevire çevire, benzete benzete yine Avrupa‟daki o renklere benzedik. Bakın ne âla oldu, Ģimdi bende üstüne Ģu levhayı oturtayım olsun bitsin
1928‟de yapılan bir anayasa değiĢikliği ile anayasadan çıkarılmıĢ, bir daha da yer almamıĢtır57
.
BaĢta alfabe değiĢikliği olmak üzere, soyadı uygulaması, Ģapka ve kılık kıyafet ile ilgili düzenlemeler, benzeri bazı uygulamalar simgesel alandaki laik uygulamalarını teĢkil ederken Hilafetin kaldırılması, tekke ve zaviyelerin kapatılması, ġer‟iye ve Evkaf Vekâleti‟nin kaldırılması türünden uygulamalar da daha çok kurumsal alandaki laik düzenlemeleri olmuĢtur58
.
Mizah basını da yapılan bu inkılapları desteklerini çizdikleri karikatürlerde göstermiĢ gelenekçi kesimi ise oldukça sert bir Ģekilde eleĢtirmiĢtir.
AĢağıdaki karikatürde Mustafa Kemal‟in inkılaplar konusundaki kararlılığının Kelebek dergisi tarafından yansımasını görmekteyiz59
.
57
Hamza Eroğlu, Türk Ġnkılap Tarihi, Ġstanbul, Mili Eğitim Basımevi, 1982,s.427.
58
Sezai Dumlupınar,”Türk Mizah Dergi ve Gazetelerinde Siyasi Hayata Bakış”,Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul Üniversitesi, Atatürk Ġlke ve Ġnkılapları Enstitüsü, Ġstanbul, 2010, s.16.
59