Cumhuriyet inkılâpları

Necip Fazıl’a göre Cumhuriyet inkılabı; dayandığı destani kuruluş hareketiyle, tam izmihlal ve inkıraz noktasına kadar gelip çatan sukut hattını birdenbire düzlüğe çıkaran bir vakıadır. Fakat bu mesut vakıanın madde planındaki zaferini ruh planında mutlak bir ihmal takip etmiş ve böylece gerçek inkılap, idare şekli, istiklal ve sair nailiyet şartları yanında ruh yönünden tamamen öksüz kalmıştır (Kısakürek 1968: 153).

Gerileme tarihimizin muazzam iniş çizgisinde, bu hattı üç yerden kıran ve gerileme seyrini akıllarınca ilerlemeye çevirmek isteyen üç köşe noktası, Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet İnkılaplarıdır. Bu inkılaplar, gerilemeyi azaltmak yerine heyelan şeklinde daha aşağılara götürmüştür Necip Fazıl; Cumhuriyet’in dünyaca kabul edilen idare, şekil ve prensiplerine değil; ruh planında zarar verdiğini iddia ettiği inkılaplarına karşı olduğunu ifade eder (Kısakürek, 2012: 162).

Benim Gözümde Menderes isimli eserinde, Cumhuriyet inkılabının bir İdeolocya

getirmediğini, madde kurtarıcılığı içinde ruh batırıcılığına gittiğini ve Türk’ün ruh kökünü zedelediğini belirtir (Kısakürek, 2011: 63).

90

Andan Menderes’in Demokrat Parti İzmir İl Kongresi’nde söylediği:

“Şimdiye kadar baskı altında bulunan dinimizi baskıdan kurtardık. İnkılap softalarının yaygaralarına ehemmiyet vermeyerek ezanı Arapçalaştırdık. Mekteplerde din derslerini kabul ettik. Radyo’da Kuran okuttuk. Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktır. Müslümanlığın bütün icapları yerine getirilecektir.”

sözlerini Hiroşima’yı göklere uçuran atom bombası kuvvetinde bir konuşma olarak değerlendirir ve Tanzimat’tan beri beklediğimiz bir ses olarak ele alır (Kısakürek, 2011: 203).

İnkılaplar, Necip Fazıl’ın eserlerinde en çok işlediği konular arasında yer alır. İdeolocya

Örgüsü’nde Beklediğimiz İnkılap başlığı altında 40 sayfa boyunca bu konudaki

düşüncelerini işler ve insanlığı kurtaracak tek inkılabın İslam İnkılabı olduğunu belirtir (Kısakürek, 2012: 169).

İnkılaplar üzerinden Cumhuriyet dönemi eleştirisi yapar. 1923’ten itibaren atılan adımlarla ruhi, ahlaki, siyasi, idari, içtimai ve iktisadi iflasa sürüklenildiğini ifade eder (Kısakürek, 2012:193). Mukaddes Emanet’te şapka devrimi ve harf inkılabı eleştiri yapar (Kısakürek, 2005).

Necip Fazıl’a göre inkılapçılık; hak ve mutlak din Peygamberinin mukaddes ayak izleriyle açılmış yolu bulmaktır (Kısakürek, 2012: 123). Durağan, parça parça düzeltme ve küçük ıslahat hareketleri yerine; canlı ve kapsayıcı bir şahlanış davasıdır. Aletleri söz ve kalem, kadrosu İslam’ı önceleyen mukaddesatçı ve milliyetçi gençliktir (Kısakürek, 2012: 194-195). Tokmak inkılabı değil, fikir inkılabıdır (Kısakürek, 2012: 272).

Cumhuriyet öncesi doğan İnalcık, inkılaplar sürecine şahitlik etmiş saygın bir tarihçidir. Cumhuriyet inkılaplarını Osmanlı’dan Türkiye’ye bir devamlılık içerisinde ele alır. Dönem hakkındaki görüşlerini doğrudan dönemin muhatapları üzerinden inşa eder.

İnkılaplar, toplum yaşamını derinden etkilemiştir. Bilhassa Laikleşme süreci, Batı’da olduğundan çok daha derin sancılarla gerçekleşmiştir. Yenilenme ve değişim çok daha radikal, ani ve keskin olduğundan direnmenin bütün bileşenleri etkin olmuştur (İnalcık, 2008: 117).

91

Cumhuriyet fikri, 1919’dan itibaren Mustafa Kemal’in zihnindedir olduğu ve bu fikri eyleme geçirmesi Türk tarihinde büyük bir devrimdir. İnkılapların planlaması, 1922’nin aralık ayında Halk Fırkası’nın kuruluş evresinde yapılmıştır. Halifeliğin kaldırılması ise devrimlerin başlangıcı ve büyük bir olaydır. Radikal devrimler, mecliste onaylatılmak gayesiyle müdafaa-i hukukçuları Halk Fırkası adıyla örgütlenmiştir (İnalcık, 2008: 48-49). Cumhuriyet, 150 yıl süren tarihi bir dönüşümün son radikal ifadesidir. Bu cumhuriyetin idealize ettiği temel Tanzimat’ın batıcı kültürel hayatına dayanır (İnalcık, 2008: 65).

Atatürk liderliğinde Anadolu coğrafyasında ulusal ve seküler bir devletin temellerinin atılması, İslam dünyasını temellerinden sarsan gelişmelerin başlangıcı olmuştur. İnalcık, Atatürk devrimlerine temel oluşturan fikirlerin, tarihimizin gelişim sürecinin doğal bir neticesi şeklinde değerlendirir. Cumhuriyet inkılapları, Tanzimat’tan beri süregelen Türk Aydınlanma Çağı’nın neticesidir. Modern okullarla yetişen Mustafa Kemal ve birlikte hareket eden kurmaylar, bu düşünceleri uygulamak gayesiyle ihtilalin ön saflarında bulunmuşlardır (İnalcık, 2008: 57-58).

Atatürk ve devrimleri üzerine yapılan eserlerin eleştiriye açık tarafı, tarihi koşulların ve aşamaların göz önünde tutulmamasıdır. Atatürk inkılapları topyekûn bir ihtilaldir (İnalcık, 2008: 60). İnalcık, Cumhuriyet inkılaplarını Osmanlı’dan Cumhuriyet’e bir devamlılık içerisinde değerlendirir. Dönem hakkındaki görüşlerini doğrudan dönemin muhatapları üzerinden inşa eder. Cumhuriyet öncesi doğan İnalcık, inkılaplar sürecine şahitlik etmiş saygın bir tarihçidir.

Cumhuriyet; Osmanlı’dan Türkiye’ye bir devamlılıktır ve en büyük getirisi uygarlıktır. Osmanlı Türklerin imparatorluğuydu, bu da Türklerin cumhuriyetidir (Ortaylı, 2013).

Türk devrimi, Türk toplumunu ortaçağ karanlığından çağdaş uygarlık düzeyine çıkma sürecidir. Türkiye, emperyalizme karşı silahlı bağımsızlık savaşının kazanmasıyla örnek teşkil ederken, devrimlerle de çağdaş bir devlet ve toplum yaratma başarısı ile örnek olmuştur (Aybars, 2015: 218).

92

Cumhuriyetin jakoben bir cumhuriyet olduğunu dile getiren Tuncay, devrimlerin pek çoğunun laiklikle sembolik olarak ilişkili olduğunu ve en radikal devrimin ise harf inkılabı olduğunu vurgular. İslamiyet’le özdeşleşmiş bir yazıyı terk edip Hristiyanlıkla özdeşleşmiş Latin alfabesine geçişin ciddi bir karar olduğunu belirtir. Bu devrimin; medeni kanun, borçlar kanunu, ceza kanunu vb. adımlarla benimsetilmeye çalışıldığını ifade eder. Bu süreci, “yağmurdan kaçarken doluya tutulmak” olarak yorumlayıp, İslam aile hukukunun yerine Katolik aile hukukunu getirilmesini eleştirir (WEB20, 2003). 1925 sonrası gerçekleşen inkılap hareketi eski nesiller arasında derin akisler oluşturarak devam etmiştir (Karpat, 2010: 68). Son bir buçuk asırlık süreç Türkiye’nin yenileşme adımlarıyla doludur. İlk reformlar Osmanlı döneminde askeri ve idari kurumlarda yapılmıştır. Reformlar ilerleyen süreçte tüm halkı kapsayan bir sürece girmiş radikal değişimler meydana gelmiştir. Osmanlı’da başlayan bu ıslahat olarak adlandırılan bu reformlar Cumhuriyetle birlikte inkılap sürecine evrilmiştir. İnkılaplar toplumsal yaşamı ve devlet kurumlarını temelinden değiştiren ve revize eden bir kuramı temsil ediyordu. Yeni rejim sonrası bu süreç kaçınılmaz hale gelmiştir (Karpat, 2010: 79).

Cumhuriyetin ilanı edilmesi Halifeliğin kaldırılması süreci İslamcı/Monarşik devlet zihniyetinin tamamen son bulması laik bir sisteme geçişin en önemli iki adımlarındandır. Bu adımlar sonrası teokratik esaslarla idare edilen Osmanlı’dan laik ilkeleri benimseyen bir sisteme geçildi (Karpat, 2010: 132) Cumhuriyet; halkçılık, milliyetçilik ve laiklik ilkeleri baz alınarak inşa edildi. (Karpat, 2010: 135-136).

İnkılapların karşılık bulmasındaki en önemli husus; dinin devlet haricinde örgütlenme kabiliyetinin noksanlığı, Alevilerin katkısı, Diyanetin yönlendirici rolü, rejimin ağırlığı, toplumun uyum sağlaması ve faydacı cihetidir (Tanör, 1998: 265).

Cumhuriyet inkılaplarına olan tepkinin çoğu seçkinlerden kaynaklanır. Toplumun kısmi tepkisini de bu seçkinler yönlerdirmişlerdir. En radikal muhalefetin beklenildiği Halifeliğin kaldırılması sürecine dişe dokunur bir tepki gösterilmemiştir (Mango, 1995: 394).

93

Zaferler, Gazi Mustafa Kemal’in önemini perçinleyen bir unsurdur. Önderliğini bu zaferlerine borçludur. Elde ettiği başarılar liderliğini pekiştiren ve besleyen bir unsur olmuştur. Kurtuluş Savaşı’na Anafartalar’daki başarılarıyla katılmıştır. Kurtuluş savaşında gösterdiği başarılarla da 600 yıllık bir saltanatı ve geleneksel toplum yapısını değiştirme imkânını elde etmiştir (Kongar, 1999: 198).

Osmanlı döneminin son yüzyılında hayata geçirilen bir takım reformlar aslında giderek Cumhuriyetin zemininin ve alt yapısını oluşturmuş ve bir takım ihtiyaçların ortaya çıkması neticesinde reformlar yapılmıştır. III. Selim ve II. Mahmut’un ülkeyi modernleşme çabalarıyla Mustafa Kemal Atatürk’ün muasır medeniyetler seviyesine erişebilmek adına inkılâplar yapması arasında benzer bir yön vardır. Hepsi de ülkeyi daha güçlü hale getirmek, toplumu kalkındırmak, insanlara bir refah ortamı sağlamak ve neticede ideal bir ülke yaratmak düşüncesi içindedir. Bu ister ıslahat ister inkılap olarak adlandırılsın Türk modernleşmesinde de bu gaye ile hareket edilmiştir. Mevcut kurumlardan işe yaramayan bazılarının kaldırılması ama her halükarda yeniden bir yapılanma içine girerek o yeniden yapılanmanın getirdiği hızla bir ivme kazanıp daha güçlü daha kudretli bir ülke olmak ve giderek dünya siyasetinde hatırı sayılır aktörlerden biri olmak hedeflenmiştir (WEB21, 2014).

İnkılapların Batılılaşmaktan ziyade modernleşmek olarak adlandırılması gerektiğini ifade eden Engin, o süreçte devletin askeri, idari, siyasi vb. birçok alanda kurumların dibe vurduğunu ve yenilenmesi ihtiyacının doğduğunu vurgular. Batıdan alınan yeniliklerin de birebir alınmadığını, yerel unsurların ilave edildiğini belirtir. Örneğin Latin alfabesinde harflerin hepsinin alınmadığını ve Türk alfabesi olarak benimsendiği dile getirir. Temel gayenin ise okuma yazmayı kolaylaştırmak olduğunu söyler (WEB22, 2017).

İnkılap adımlarından biri olan Harf Devrimi, Cumhuriyetin hedeflediği kültür politikasının bir parçasıdır. Geçmiş kültür normlarından, Cumhuriyet’e özgü yeni kültür normlarına geçişi ifade eder. Bu bağlamda Harf devrimi bir sonuç değil, aslında bir nedendi. Yani Cumhuriyet’in inşasındaki kilit taşlardan biri olarak düşünülmesi gerekir. (Toprak, 2017: 3-4). Yeni cumhuriyetin hedeflediği vatandaş kimliği, dönemin

94

okur-yazar oranı ve basılan kitap sayıları üzerine düşünüldüğünde devrimin gerekliliği hususu anlaşılabilir.

Cumhuriyet dönemi inkılapları kısmi de olsa bir kırılma, bir tepki ve bir kopuş sürecine sebep olsa da birçok kurum revize edilerek sürekliliğini devam ettirmiştir (WEB22, 2017).

İlmiye Sınıfı ve Devlet Memurları Kıyafeti Kararnamelerinin Kabulü (1925), Uluslararası Erkam’ın Kabulü Hakkındaki Yasa (1928), Efendi, Bey, Paşa Gibi Lakap ve Unvanların Kaldırıldığına Dair Yasa (1934), Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Yasa (1934), Soyadı Yasası (1934), Ağırlık ve Uzunluk Ölçülerine Dair Yasa (1930). Ayrıca Takvim Değişikliği (1926), Ticaret Yasası (1926). Hafta Tatilinin Cuma’dan Pazar’a alınması, alafranga saatin kabulü, Ayasofya’nın müzeye çevrilmesi vb. adımlar, çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmak için gerekli olan ortam ve koşulların gerçekleşmesi amacıyla kabul edilen yasal düzenlemelerdir (Lewis, 2007: 269).

Gazi Mustafa Kemal, askeri başarılar sonrası Türk toplumuna yeni bir kimlik kazandırmayı arzulamış ve bu arzunun başarıya ulaşması için eskiye dair ne varsa kökten kurtulmanın gerektiğini bunun içinse inkılapların şart olduğunu ileri sürmüştür. Bu süreçte tek başına hareket etmeden çevresi ile istişare ederek adımlar atmış ve meclis aracılığıyla inkılapları halka mal etmek istemiştir (Turan ve diğerleri, 2000: 197-198).

Kurtuluş mücadelesinin zaferle taçlandırılması neticesinde idari, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel alanda gerçekleştirilen inkılaplarla yeni devletin inşa süreci başlamıştır. Atılan adımlarda ümmet ideolojisinden ulus ideolojisine geçiş sürecinin izleri görülür. Demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olma yolunda önemli ve radikal atılımlar gerçekleştirilmiştir. Bu atılımların bazıları toplumun çeşitli kesimlerince tepki ile karşılanmıştır.

Necip Fazıl’da inkılaplara muhalif tutum geliştiren yazarların başında gelir. Kurtuluş mücadelesini manevi zafer olarak ele alırken inkılapları maddi çöküş süreci olarak değerlendirir. Harf inkılabına şiddetle karşı çıkar. İnkılapları, Türkü ruh kökünden koparan adımlar olarak nitelendirir.

95

İnkılaplar literatürde genel itibariyle Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş evresinde atılması gereken zorunlu adımlar olarak değerlendirilir. Milli mücadeleden zaferle çıkan yeni devletin örgütlenme evresinde fikri alt yapısını inşa etme ve demokratik, laik, sosyal, hukuk devleti olma yolunda yeni nesiller yetiştirme gayretinin bir tezahürüdür. Toplumun alışkanlıklarının değiştirilmesinin zor olması hasebiyle tepkilerin doğal olduğu ancak yeni rejimin kararlı tutumu ile bu sürecin sancılı da olsa Milli mücadele gibi başarıyla neticelendiği görüşü hâkimdir.