1.1.3. İlk Yenileşme Dönemi Öncesinde İlk, Orta ve Lise Eğitimini Elinde
1.1.3.1. Cizvit Tarikatı (Jesuiten)
Katolik mezhebine mensup “Jesuiten” (Cizvit) tarikatı, 1534 yılında Paris’te “Ignatius von Loyola” tarafından kurulmuş ve bu topluluğun üyelerine de ”Jesu” adı verilmiştir.86 Ancak tarikat kurucusunun ismine ithafen tarikatın muhalifleri tarafından “Loyoliten” olarak adlandırılmıştır.87
Cizvitler arasında hâkim olan hiyerarşiye göre, dini ve manevi liderleri olan papazlara tam bir itaatle bağlanmaları, bulundukları toplumda dikkat çekmemeye çalışmaları ve halkla yakın ilişkiler kurmaları mecburi kılınmıştır. Vatikan tarafından desteklenen bu topluluk özellikle Avrupa’da Protestanlık ve Anglikan mezhebine karşı bir muhalefet oluşturmuş ve Türk akınlarına karşı milli ve dini duyguları canlandırmaya çalışmıştır.88
Dini uygulamalarının yanı sıra okul kurallarını da Katolik mezhebine göre düzenleyen Cizvitlere, temel eğitim- öğretimde ortaya koydukları yeni yöntemlerden, dini ve bilimsel ilimlerden oluşan farklı ders müfredatından ve öğretmenlere verdiği mesleki eğitimden dolayı başlangıçta şüpheyle yaklaşılmış ve misyonları çok fazla benimsenemediğinden sadece şehirlerde okul kurmalarına izin verilmiştir. Okulların şehir merkezlerinde kurulmasından dolayı da köy ve kasabalarda yaşayan fakir halk onların verdiği ücretsiz temel eğitimden yeterince faydalanamamıştır. 89
84
Joseph Marx von Liechtenstern, Statistisch-geographische Beschreibung des Erzherzogthums
Oestreich unter der Ens, Wien und Leipzig 1791, s.254-255. 85 Liechtenstern, Statistisch-geographische Beschreibung…, s.255.
86 Joseph Aschbach, “Jesuiten”, Kirchenlexikon, Mainz 1850, III, s. 416; Johann Anton Fischer, Handbuch der Paedagogik, München 1832, s.40.
87 Aschbach, Kirchenlexikon, III, s.416. 88 Fischer, Handbuch der Paedagogik, III, s.41.
26
Cizvitler, lokal olarak inşa edilen manastırlardan ziyade, farklı yerlere yeni görevler için gönderilmeye hazır olmak zorunda olduklarından kendi imkanları ile yapılmış binalarda veya büyük evlerde faaliyetlerini yürütmüştür. Tarikatta eğitimci olarak görevlendirileceklerin bekâr ve itaat yemini etmesi de aranan şartlar arasında olmuştur.90
Habsburg İmparatorluğu’nda Georgs-Ritterorden91
tarikatının feshedilmesinin akabinde Cizvitlere 25 Nisan 1551 yılında Viyana’da faaliyette bulunmalarına izin verilmiş ve bu tarikat Mart 1552 yılında Papst Petrus Canisius’a bağlı olarak faaliyetlerini yürütmüştür.92
1551 yılından günümüze kadar varlıklarını korumuşlar ve 1773- 1814 yılları hariç, Habsburg İmparatorluğu’nda eğitim çalışmalarında öncü olmuşlardır. Cizvitler, ilk aşamada 50 öğrenciden oluşan ve Latince temel eğitim veren sınıflar açmıştır. 1554 yılında ise 5 sınıftan ve 300 öğrenciden oluşan bir lise açmışlar ve bir yıl sonra da kendilerine şehrin merkezi yerlerinden biri olan “Am
Hof” daki “Karmeliterkloster” manastırına taşınmalarına müsaade edilmiştir.93
Am Hof, Cizvitlerin bu bölgeye yerleşmesinden 1773 yılına kadar “Bei den Oberen Jesuiten” (Yüce Cizvitlerin yeri) olarak adlandırılmıştır.Cizvitler, Katolikliğin doğru bilinmesi ve herkes tarafından okuyarak anlaşılabilmesi amacıyla kralın isteği üzerine Hıristiyan öğretilerini kapsayan küçük bir kitapçık da hazırlamıştır.94
90 http://www.jesuitenkirche-innsbruck.at/at/spirituelles/orden.php (ET: 16.01.2017)
91 Georgs- Ritterorden: Kayser III. Friedrich ve Papa II. Paul’un teşvikleri sonucunda 1 Ocak 1469
yılında Roma’da Johann Siebenhirter tarafından kurulan tarikatın asıl görevi, Türk tehlikesi altında bulunan Avusturya eyaletleri Kaernten, Krain ve Steiermark’ da bir savunma merkezi kurmak ve Türklere karşı savaşmaktır. Tarikat yöneticisi “Hochmeister” (Yüce Usta) olarak adlandırılmıştır. Tarikat, Avusturya’da ilk önce eski Benedikt tarikatının manastırı bulunan Millstatt’ı, ikinci olarak da Wiener Neustadt’ı kendisine merkez seçmiştir. Tarikat üyelerinin hastalarla ilgilenme gibi bir misyonları da olmuş ve ayrıca kırmızı, sarı ve yeşil renkte hiçbir şey giymemeleri ve günlük yaşamlarında da bunları kullanmamaları istenmiştir. Ancak belirli günlerde kırmızı haç taşımalarına müsaade edilmiştir. Tarikat, özellikle Kayser I. Maximillian tarafından desteklenmiş ve onun ölümünden sonra da etkisini hızla kaybetmiş ve sahip olduğu varlıkları da 1598 yılında Graz Cizvit Kolejine devretmiştir. (Ayrıntılı bilgi için bkz. Heinrich Koller, “Der St. Georgs- Ritterorden Kaiser Friedrichs III.”, Die geistlichen Ritterorden Europas, (417-429), Josef Fleckenstein (Ed.), Manfred Hellmann, Sigmaringen 1980; Josef Plösch, “Der St. Georgsritterorden und Maximilians I. Türkenplaene von 1493/94”, Festschrift Karl Eder zum siebzigsten Geburtstag, (33-56), Helmut J. Mezler- Andelberg (Hrsg.), Innsbruck 1959; Walter Franz Winkelbauer, “Kaiser Maximilian I. und St. Georg”, Mitteilungen des Österreischischen Staatsarchivs, Wien 1954, VII, s.523-550)
92 Anton Klein, Geschichte des Christenthums in Oesterreich und Steiermark, Wien 1842, IV,
s.134,137.
93
Klein, Geschichte des Christenthums, s.131.
94 “Inbegriff der christlichen Lehre” (Latince, summa doctrinae christianae) (Hıristiyan öğretilerinin
doktrinleri) adıyla Canisius tarafından yazılan ve 1554 ‘de basılan kitap sadece Avusturya’da değil bütün Katolik ülkelerde dağıtılmıştır. Ferdinand söz konusu kitabın basılmasını hem Katolik
27
Cizvitler, 1556 yılında Prag’da, 1561’de bugünkü Slovakya’daki Tyrnau’da, 1562 ‘de Innsbruck’da, 1564’de günümüzde Polonya sınırlarında olan Braunsberg
an der Ostsee ve 1565’te Pultusk’da, 1566’da bugünkü Çekoslovakya’da bulunan Olmütz bölgesinde,1572’de Graz’da, 1608’de Linz eyaletlerinde faaliyetlerine
başlamışlar; daha sonra ise buralarda seminerler vererek veya kolejler açarak eğitim çalışmalarını hızlandırmışlardır.95
Habsburg İmparatorluğu’nun diğer ülkeleri olan Polonya’da 1574, Bohemya’da da 1622 yılında Cizvitlerin hâkim olduğu eğitim anlayışı başlamıştır. Cizvitlerin kurduğu kolejler genellikle zengin ve asil ailelerin çocuklarına hizmet etmiştir.96 Cizvit okullarında her çocuğun müzik dersi alması ve
bu hususta alıştırma yapması gerektiğinden özellikle fakir halkın çocukları kilise korolarında görev yapmıştır. Ayrıca koroda görev yapan gençlere ve çocuklara kendi binalarında seminerler vererek eğitmeye ve aynı zamanda tarikata kazandırmaya çalışmışlardır.97
Bazı fakir üniversite öğrencilerine de burs veren Cizvitler, kısa zamanda bilim adamlarından ve akademisyenlerden oluşan bir topluluğa da sahip olmuştur.
Cizvitler, yerel halktan ziyade yöneticilerden ve gençlerden büyük destek görmüş ve hatta Arşidük Karl, onların okullarındaki öğrenci sayılarının azalmaması için soyluların çocuklarını eğitim için yurt dışına göndermelerini yasaklamıştır. Ancak bu yasakta veba hastalığı nedeniyle öğrenci sayısında gerçekleşen azalma durumu da göz önüne alınmalıdır. Zira 1577’li yıllarda veba hastalığı nedeniyle eğitim-öğretime üç yıl ara verilmiştir. Cizvitlerin gerçek anlamda en büyük destekçisi Avusturya Arşidükü I.Ferdinand (1521-1564) olmuş ve Am Hof’da “Haus der Schrans” adlı binayı alarak onlara bağışlamış; ayrıca yıllık 1000 florin para ile onların odun, şarap ve gıda maddesi ihtiyacını karşılamıştır.98
17.yüzyıldan itibaren Am Hof’da Cizvitler tarafından başka okullar da açılmış, hatta ilk yenileşme
mezhebinin yayılmasını hem de Türklere karşı dini duyguları canlandırmak amacıyla istemiştir. Ayrıca basılan bu kitap, Avusturya’da oldukça etkin olan Protestanlık mezhebine karşı da bir önlem olarak görülmüştür. (Bkz. Niederösterreichisches Landesgymnasium, Jahres-Bericht des Nieder-
Österreichischen Landes-Gymnasiums zu Horn, Horn 1874, Band II, s.10. 95
http://religion.orf.at/stories/2585565/ (ET: 18.01.2017).
96 Klein, Geschichte des Christenthums,.s.134. 97 Klein, Geschichte des Christenthums,.s.134.
28
döneminde pilot okul seçilecek olan “bei St. Anna deutsche Schulen” okulu da yine Cizvitler tarafından kurulmuştur.99
1561 yılında, Avusturya’daki manastır ve kiliselerin sayısı üzerine bir araştırma yapılmış ve eğitim vermeyen okulların aktif tarikatlara devredilmesi sağlanmıştır. Sayıma göre; 5 eyalette (Österreich, Steiermark, Krain, Kaernten ve Görz) 132 manastır, 436 keşiş, 160 rahibe, 199 kilise hizmetlisi ve burada eğitim gören 443 çocuğun mevcut bulunduğu görülmüştür. 100
Kayser II. Ferdinand’ın (1619-1637) oğlu olan Arşidük Leopold Wilhelm von Österreich (1614-1662) ise ölümünden önce hem Cizvit vakfının vakfiyesini oluşturmuş hem de bir vasiyetname bırakarak kendi şahsi kütüphanesini Cizvit eğitim kurumuna bağışlamış ve ayrıca 50.000 Gulden parayı da 1665 yılında Neustadt’da kurulacak olan Cizvit koleji vakfına hediye ettiğini ifade etmiştir.101
Cizvit vakfına oldukça yüklü bağışta bulunan bir diğer kişi de aslen bir Türk olan ve Budin kuşatmasında esir alınarak Katolikliği benimseyen Franz von Zeugenberg’dir.102
Zeugenberg, 1737-1745 yılında Wienervorstadt’ta St. Leopold isimli bir kilise ve papazların kalacağı konutlar inşa ettirmiş ve bunları da Cizvitlere bağışlamıştır. Ayrıca Zeugenberg, Kayser tarafından Neustadt’ta belirlenen yerde yeni bir konutun inşa edilmesi amacıyla 40.000 Gulden para yardımı yapmıştır.103
Kayser I. Leopold’a (1658-1705) ithaf edilen söz konusu vakıf, Cizvit kolejlerinin sayılarının artmasında ve yeni okullar kurulmasında oldukça etkili olmuştur. Vakfın desteğiyle Kasım 1666 yılında Wiener Neustadt bölgesinde dört gramer sınıfından oluşan bir lise açılmış ve 1667 yılında “Poetik” adlı 5.sınıf ve bir
99 Schubert, Prüfungs- Programm der k.k…, s.3. 100
Jahres-Bericht des Nieder-Österreichischen Landes-Gymnasiums zu Horn, Band II, s.11
101 Leopold der Heilige, Schutzpatron von Österreich, Wien 1835, s.244
102 Franz Schweickhardt Ritter von Sickingen, Darstellung des Erzherzogthums Oesterreich unter der Ens: durch umfassende Beschreibung aller Burgen, Schlösser, Herrschaften, Staedte, Maerkte, Dörfer, Rotten, Wien 1832, Band IV, s.163.
103 J. Hochleitner, Leopold der Heilige. Schutzpatron von Oesterreich, Wien 1835, s.244; Franz
Schweickhardt von Sickingen, Der Darstellung des Erzherzogthums Oesterreich unter der Ens,
Darstellung der k.k Stadt Wiener Neustadt, Wien 1834, s.148; Schweickhardt, Darstellung des Erzherzogthums Oesterreich…, s.163. (Franz von Zeugenberg’in ismi bazı literatürde farklı
aktarılmış ve doğrusunun “Franz Freiherrn von Csonkabeg” olduğu iddia edilmiştir. Ayrıca onun bağışladığı miktarın da 25.000 Gulden olduğu bildirilmiştir. Bunun için bkz. Ferdinand Carl Böheim,
29
yıl sonra da “Rhetorik” adlı altıncı sınıfın eklenmesiyle okul oldukça büyümüştür. Okul, 160 öğrencinin ders görebileceği bir mimaride düzenlenmiş ve eğitim ücretsiz olarak verilmiştir. Ancak zikrolunan okula kırsal kesimden veya uzak bölgelerden gelen fakir öğrenciler, okulun öğrenci yurdu olmadığından barınma ve beslenme ihtiyaçları için kapıcı ve hizmetli olarak çalışmış veya ek ders vererek para kazanmak zorunda kalmışlardır. Okul 18 Ekim’deki “St. Lukastag” (Kutsal Lukas günü) gününde başlamış ve geçimlerini ise sergiledikleri tiyatro oyunları ile sağlamıştır.104
Tiyatrolara katılım, yerel halk arasındaki kendi mensuplarının desteğiyle oldukça artmış ve burada ciddi bağışlar toplanmıştır. Günlük ibadetlerini ise sesli ve beraber icra etmişler ve böylelikle hem kendi aralarındaki bağ güçlenmiş hem de motivasyonları artmıştır. Latince, zikrolunan okulların temel eğitim dili olmuş ve öğrenciler kendi aralarında Latince konuşarak bilgilerini artırmıştır.
Cizvitler, üniversite öğrencilerinin tarikatlarına katılımını artırmak ve kendi akademisyenlerinin rahatlıkla ayinlere dahlini sağlamak amacıyla Viyana şehrinin merkezinde ve üniversitenin hemen yakınında 1628 yılında yapımına başladıkları ve 1631 yılında tamamladıkları “Universitaetskirche” (Üniversite Kilisesi) adlı kiliseyi yaptırmışlardır.105
1683 yılındaki II. Viyana kuşatmasından Cizvitlerin Okulu da oldukça etkilenmiş, Viyanalı öğrencilerinin yarısı Wiener Neustadt’a kaçmış ve Cizvitler de halkı Türklere karşı galeyana getirerek Katolikliği savunmaya çalışmıştır.106
Ayrıca 1703 yılında Macar ihtilalinin gerçekleşmesiyle dersler bölünmüş ve imparotorun askerleri bölgeyi kontrol altına almıştır.107
1717’ de hüküm süren ve birçok insanın ölmesine neden olan veba hastalığı Avusturya topraklarında bir kez daha kendisini göstermiş ve okulun 165 öğrencisi vebadan hayatını kaybetmiştir.108
Bütün bu olumsuzluklara rağmen 1705 yılında Avusturya’da aynı zamanda St. Anna okulunun müdürü olan ve baş mürit olarak adlandırılan kişinin
104 Fischer, Handbuch der Paedagogik, s.41 105
Carl Weiss, Alt- und Neu- Wien in seinen Bauwerken, Wien 1865, s.89.
106
Karl Weiss, Geschichte der Stadt Wien, Wien 1872, Band II, s.74.
107 Geschichte der Jesuiten-mit Illustrationen. Von einem Klosterzögling, Wien 1870, s.313.
1081611 yılında özellikle Tirol eyaletinde veba hastalığının gözükmesiyle Innsbruck ve Hall şehirlerindeki
okullar kapanmış ve öğrenciler evlerine gönderilmiştir. Ancak buna rağmen pek çok insan vebadan hayatını kaybetmiştir. Cizvit din adamları da veba hastalığı sırasında hastaların bakımı ile uğraşmış, ölenlerin ise dini uygulamalarla defnedilmesini sağlamıştır. Bahsi geçen dönemde Profesör Albert Danner, Melchior Kestlau, Georg Schrader, vb. akademisyenler de hayatlarını veba nedeniyle kaybetmiştir. (Bkz. Felix Joseph Lipowsky, Geschichte der Jesuiten in Tyrol, München 1822, s.98)
30
yönetiminde 1242 Cizvit ve 12 dini görevli bulunmaktadır. 109
Ayrıca 28 kolej ve 23 kilise ile birlikte yapılmış faaliyet merkezi de söz konusu tarikatın eğitim sahası olmuştur.
1747 yılına gelindiğinde oldukça zengin olan söz konusu tarikat, birçok kurumu elinde bulunduran bir yapı haline gelmiştir.110
18. yüzyılın ilk dönemlerinde, VI. Karl tarafından liselerde, akademilerde ve üniversitelerde gerçekleştirilmek istenen bazı reform çalışmalarına pedagojik alandaki uzmanlıkları nedeniyle Cizvitler de müdahil olmuştur. Söz konusu yüzyılda, okuma- yazmanın haricinde ata binme, dans etme ve Latince dersleri verilen Cizvit Şövalye akademileri (Ritterakademie) soylular tarafından oldukça revaçta olan kurumlar haline gelmiştir. 1752 yılında kraliçe Theresia’nın vakfına bağlı “k.k. Militaerakademie”111
nin Cizvit şehri olarak bilinen Neustadt’da kurulması da aslında Cizvitlerin maddi ve manevi desteğinin alınması amacıyla yapılmıştır. Ancak bu okulların saygınlığı daha sonra yürürlüğe konulacak olan ve “herkes için eğitim” düşüncesi altında uygulanan okul reformu ile 1774 yılında sona ermiş ve bu okullar yavaş yavaş kapanmaya başlamıştır.
1773 yılında Avrupa’da geniş bir örgütlenmeye sahip olan Cizvitler, kendileri hakkındaki olumsuz raporlar, ehil olmayan insanların bu tarikatın menfaatlerinden yararlanarak devlet işlerine karışması gibi nedenlerden dolayı, Katoliklerin güvenini kaybetmiş; bunun üzerine Papa XIV. Clement tarafından yayınlanan bir bildiriyle bu tarikatın imtiyazlarına son verilmiştir.
Cizvitlere tanınan imtiyazların ortadan kaldırılmasından sonra Cizvit vakfı, eğitim verdiği kurum ve manastırları devlete devretmek zorunda kalmış ve 1783 yılında da kendisini feshetmiştir. Cizvitlerin haklarına sınırlama getirildikten sonra, tarikatın üyeleri sınır dışı edilmemiş; din, eğitim ve bilim alanlarında münferid olarak çalışmalarına devam etmişlerdir. Cizvitlerden devir alınan bazı manastır binaları kışla olarak kullanılırken kiliseler ise kutsallığından arındırılarak dans
109 http://religion.orf.at/stories/2585565/ (ET: 18.01.2017) (ORF televizyonunda yayımlanan “Jesuiten in
Österreich feiern 450-Jahr- Jubilaeum” adlı yazıdan alıntı yapılmıştır).
110 Schweickhardt, Darstellung des Erzherzogthums Oesterreich…, s.163.
111 Maria Theresia tarafında kurulan askeri bir okuldur. “Maria Theresia döneminde Eğitim- öğretim”
31 salonlarına çevrilmiştir.112
Ancak Cizvitlerden Avusturya yönetimine kalan en önemli miras onların devasa kütüphaneleri olmuştur.