1918’de sona eren savaşta Osmanlı Devleti yenilgiye uğrayarak, Mondros Mütarekesine göre ordunun yeniden 1914 sınırlarına geri
156
Gürün, Ermeni Dosyası, s.236 157 Gürün, Ermeni Dosyası, s.237
158 Kılıç, “İşgalden Kurtuluşa Oltu ”, s. 55 159 Gürün, Ermeni Dosyası, s.248
çekilmesi160 üzerine Elviye-i Selase (Kars-Ardahan-Batum) Ermeni ve Gürcülere verilmişti.
Türk Ordusunun Kafkaslardan çekilmesinden sonra Doğu’da kurulan Türk Şuraları
Elviye-i Selâse halkı mütareke hükümlerini kabul etmeyerek, Wilson Prensipleri doğrultusunda yeniden teşkilâtlanmaya başlamıştır. Boşaltılan her üç sancakta ve Ahıska, Ahılkelek gibi ilçelerde, ordunun çekilmesinden sonra Ermeni ve Gürcü tehlikesine karşı yerli Türk halkı tarafından "Milli Şura"lar kurulmuştur. Ama bu bölgesel yönetimler fazla yaşayamamıştır. Çünkü Türk Ordusu'nun arkasından buralara gelen İngilizler bu yönetimleri dağıtmış, Ermenilerin ve Gürcülerin bölgeyi hâkimiyetleri altına almalarına destek olmuşlardır. 161
Bu şuralardan biri olan ve 5 Kasım 1918'de ilk Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti olarak kurulan "Kars Millî İslâm Şûrası", Kepenekçi Emin Ağa, Sarıkamışlı Fahrettin (Erdoğan) Bey, Kağızmanlı Ali Rıza (Ataman), Karslı Muhlis (Ataman), Orenburg'lu Tevhididdin beyler, Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa ile Mutasarrıf Hilmi (Uran) Beyler tarafından kuruluşu kararlaştırılmıştır. Wilson Prensiplerine dayanacaklardır.162
160 Ahmet Ender Gökdemir, Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, Ankara–1998, s.31 161 Artuç, Kurtuluş Savaşı, s. 31
Kars İslâm Şûrası, Elviye-i Selâse'deki Türklerin hukukunu savunmak amacı ile kurulmuş olup kuruluşundan 13 Nisan 1919'da İngilizler163
tarafindan dağıtılmasına kadar da bunda başarılı olmuştur. Oltu ve Elviye-i Selâse Türkleri için yeni bir umut kaynağı olmuştur.
Kars İslam Şûrası toplantısında aşağıdaki iki temel karar almıştır.
1. Osmanlı ordusunun çekilme mecburiyeti sonucunda ortaya çıkan durum karşısında yurdun, Wilson prensiplerine dayanarak korunması için bölgedeki Türk-İslam unsurları bir siyasal irade birliği altında toplamaya yönelik çalışma yürütmek.
2. Bu siyasal irade birliğini tesis etme amacına yönelik olarak, çevredeki sancak ve kazalarla ilişkiye geçerek, bu sancak ve kazaların temsilcilerini Kars'ta yapılacak kongreye davet etmek.164
Kars İslam Şûrası kurulduktan hemen sonra, çevresinde bulunan sancak ve kazalara haber gönderilerek; Şûra’nın ilk toplantısının 14 Kasım 1918’da yapılacağının duyurulması üzerine, dokuz gün içerisinde haber verilen Oltu, Ardahan ve Kağızman ile buralara bağlı kaza ve nahiyelerden de temsilciler ve destek kuvvetleri gelmeye başlamıştır.165 Kars Milli İslâm Şûrası 30 Kasım 1919 II. Kars Kongresi'nden sonra, Kars İslâm Şûrası Hükümeti'ni kurmuş ve bu kongrede Oltu'nun da dâhil olduğu önemli sancak ve kazalarda beşer kişilik Milli Şura’ların kurulmasına karar verilmiştir.166
Milli Şûra Hükümeti kararları doğrultusunda Elviye-i Selase'de Milli Şûra şubeleri açılmıştır. Bu şubeler, Oltu'da Tahirbeyzâde Yusuf Ziya Bey, Sarıkamış'ta Hamamlılı Bekir Ağa, Çıldır'da Purutlu ve Koravelli iki Kamil Ağalar, Kulp'ta (Tuzluca) Pernevütlü Ayrım Oymağı Beyi Şamil Bey, Ardahan'da Dikkanlı Hafız Efendi ile Hamşioğlu Rasim Bey tarafından açılmışlardır. Ayrıca, Hükümet Reisi Cihangirzâde İbrahim Bey, muavini Kepenkçi Emin Ağa ve Hükümet Umumi Kâtibi Sami Bey, Milli Şûra şubeleri açmak üzere Nahçivan bölgesine gitmişlerdir.167
163 Kılıç, “İşgalden Kurtuluşa Oltu ”, s. 56
164 Anadolu ve Rumeli’de Gerçekleştirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri
Bibliyografyası, C.2 (Yerel Kongreler Kars, Ardahan, Oltu, Trabzon), Ankara 1993, s.23 165 Gökdemir, Kafkas Hükümeti, s.65
166 Dayı, “I.Oltu İslam Terakki Komitesi Kongresi”, s. 64 167 Kongre Kentleri Bibliyografyası, s.26
Bu sıralarda Ardahan'da da yoğun çalışmalar yapılmaktadır. 3–5 Ocak 1919’da 3. Tümen Komutanı (Deli) Halid Beyin başkanlığında, eski ittihatçılardan Filibeli Hilmi, Erzurumlu Cafer (Erçıkan) ve Dr. Fuat (Sabit)'in de katıldıkları Ardahan Kongresi yapılmıştır.168
Çok önemli bir konu da Kongreye katılan sekiz delegeden çoğunun eski İttihatçı ve Teşkilat-ı Mahsusacı olmasıdır. Kongre, Rasim Acar Bey'in (1960'larda dispanser olarak kullanılan) konağında gerçekleştirilmiştir.169 Halid Bey kongreyi açış konuşmasında: "Devletçe kabul edilen Mondros Mütarekesi şartlarını tatbik ettirmemek, bunun için eldeki silâhları teslim etmek şöyle dursun, düşmanla çarpışıp yeniden silâhlanmak, yeni kurtulan bu topraklarımızla birlikte Anavatan’ı kurtarmak için geniş ölçüde teşkilât kurup, zafere kadar yılmadan ve tesanütle çalışmak (lâzımdır)." demiştir.
Kongrenin ikinci toplantısı 7–9 Ocak 1919'da yine Halid Bey başkanlığında yapıldı. Bu toplantıya, birinciye katılan 8 kişi dışında Ahıskalı Server (Atabek), Ahılkelekli M. Ali, Afzal, Cihangiroğlu İbrahim, kardeşi Hasan Han, Kağızmanlı Ali Rıza, Dr. Esat (Oktay), Oltulu Yusuf Ziya, Şakiroğlu Ahmet, Ramiz, Akbabalı Mehmet, Olurlu Rüstem ve Ardahanlı Rasim Beyler katılmıştır.170
II. Ardahan Kongre'sinin zamanlaması mükemmeldir. Zira Kongrenin gerçekleştirildiği tarihlerde İngilizler askeri olarak yerleşmek amacıyla Kars'a gelmek üzeredirler. Bölgedeki Türk-İslam ahalinin, kongreler ve oluşumlarla ortaya koyduğu birliktelik ve mücadele azmi, İngiliz planlarını boşa çıkartmış ve Ermeni İngiliz hâkimiyetinin önüne geçilmiştir.
Toplantıda aşağıdaki kararlar alınmıştır:
1. Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi'ni kurmak üzere bütün Milli Şûra temsilcilerinin seçip gönderdiği delegelerle Kars'ta büyük bir kongre yapmak.
2. İngilizler'in sürekli ısrar ve İstanbul'a baskıları yüzünden, son birliklerini de Erzurum vilayeti hududları içine çekmekte olan 9. Ordu'dan silah ve malzeme yardımı alarak, yerli halktan asker toplayıp, 9. Ordu'dan
168 Sami Önal, Milli Mücadele’de Oltu, Ankara-1968, s. 42 169 Kongre Kentleri Bibliyografyası, s.28
gönüllü kalan çavuş, onbaşı ve usta erlerle, 3. Fırka'dan ayrılacak zabitlerin idaresinde, Ermenilerle Gürcüler'i memlekete sokmayacak güçte bir askeri teşkilat yaparak bunları bir elden idare etmek.
3. Trabzon'da neşredilen İstikbal ve İkbal, Batum ve Erzurum'da Sada-i Millet ve Albayrak adları ile çıkacak gazetelerle, Milli Mücadele yolunda içerdekileri uyarmak, dışardakilere de çeşitli yayınlar ve resmi delegelerle milli hakları tanıtmak.
4. Mevcut silahlarımızı katiyyen İngiliz'lere teslim etmemek ve 1914 hudutları gerisine çekilecek olan 3. Fırka Kumandanı Halid Bey'in Cenub-i Garbi Kafkasya'ya askeri yardım ve müdahele ile rehberliğini devam ettirmesini sağlamak.171
Milliyetçilik fikirlerinin hâkim olduğu merkezi Kars olarak tesbit edilen Kars İslam Şurası Ardahan Kongresi kararları doğrultusunda toplanmış, Kasım 1918’de Iğdır’da kurulan ve Ahıskayı da içine alan Aras Türk Hükümeti172 de Milli Şura Hükümeti’ne iltihak etmiştir. Hudutları içine Nahçıvan ve Batum'u da idhal ettiğini bildirmiş ve 17 – 18 Ocak 1919 tarihli bir Parlâmento toplantısında adını “Cenubî Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkatei Milliyesi” olarak değiştirmiştir. İngiliz Mümessili de bu Hükümeti tasdik etmiştir.173
Cenub-i Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi Anayasası 18 maddeden oluşmaktaydı:
Cenub-i Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi Anayasası 1. Hükümet, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti namını taşıyacaktır.
2. Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, hududunu Batum'dan Nahcıvan'a kadar çizmiş ve hududunun sulhun neticesine kadar muhafazası bilfiil deruhte edilmiştir.
3. Hükümetin bayrağı beyaz, yeşil ve siyah'tan oluşan üç renki zemin üzerine Türk devletinin ayyıldızlı bayrağı olarak kabul edilmiştir.
171
Kongre Kentleri Bibliyografyası, s.30
172 Ömer Korkmaz, “Oltu Şura Hükümeti”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, sayı:6/1993, s.255
4. Cenub-i Garbi Kafkas hudutları dâhilinde resmi dil Türkçe, muamelat-ı resmiye ve gayrı resmi tedrisat ve muhaberat Türkçe olacaktır.
5. Meclis-i Mebusan intihabı (seçimi): Onbin nüfustan bir mebus seçilecek, 18 yaşını tamamlayan her vatandaş intihaba iştirak edecektir.
6. Her vilayet ve kazada Şûra-yı Milli şubeleri açılacak, bunların faaliyeti için her türlü müzaheret edilecektir.
7. Türk millet ve hükümetini rencide edici her türlü vaziyet-i muameleden kati surette içtinap edilecektir.
8. Umum askeri şube ve teşkilatlar Türk devletinin kabul ettiği usûl dairesinde tatbik edilecektir. Türkiye devleti ile irtibatı temin için daimi bir heyet Türkiye'de bulunacaktır.
9. Mülkiye Teşkilatları babında sekizinci maddede zikredilen usûl aynen kabul edilmiştir.
10. Komşu hükümetlerle daima dost ve iyi geçinmeyi Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti düstur addedecek, Meclis-i Mebusan intihabından sonra bu husus hakkında bir kanun çıkarılacaktır.
11. Eğer Avrupa hükümetleri Vilayat-i Sitte'yi (Altı Vilayet; Sivas, Erzurum, Van, Bitlis, Mamuretülaziz (Elazığ), Diyarbekir) Türkiye'den alıp ahir bir hükümete verme kararını alırlarsa, Hükümetimiz, Türkiye'den ayrılmamayı katiyyen kabul etmiştir.
12. Ekalliyetlerin (azınlıkların) hukukları aynen muhafaza edilecektir. 13. Müslümanlar arasındaki dini ayrılıklara hürmet edilecek ve dini ayinlerin ileride birleştirilmesi için çalışılacaktır.
14. İntibahların namzedsiz, demokrat ve bitaraf, Türk'ün şan ve şerefine yakışacak surette yapılmasına azami surette dikkat edilecektir.
15. Valiler ve kumandanların tayin ve azilleri, Meclisin kararıyla olacaktır.
16. Milli Şûra Hükümeti, Meclis-i Mebusan intihabından sonra bazı kanun maddelerinin tebdiline selahiyetter olacaktır.
18. Bu kanunun icrasına, Milli Şûra Hükümet Mümessileri ile Hükümet Reisi memur edilmiştir.174
Hükümet Erzurum'daki “Şarkî Anadolu Müdafaa! Hukuk Cemiyeti” ile temas etmiş ancak Mustafa Kemal Paşa, İngiliz kuvvetlerini endişelendirmemek gayesiyle Kars murahhaslarının Erzurum Kongresine iştirak etmemelerini istemiştir.
Bu hareketin yayın organı “Sadayı Millet” gazetesidir.175
Oltu’dan da Kars’a destek amacıyla milisler gönderilmiştir. Gönderilen 500 kişilik taburun iki bölüğünden birisinin komutanı olarak Yasin Bey (Haşimoğlu), diğeri Tahir (Bozkurt) Bey ve Nevzat Bey de Tabur Komutanıdır. Kars Hükümeti Yasin Bey’e, Muhlis Paşa, Çakmak Laz Tabyası, Çukur Tabya, Merkez, Karadağ ve Arap Tabyalarından sorumlu Tabiyeler Muhafız Komutanlığı görevini vermiştir.176
Buradaki yapmış olduğu çalışmalar ile ilgili olarak Yasin Bey hatıratında;
“Bu tabiyelerin bizim elimize geçmesile buradaki cephane anbarlarından Posof, Göle ve Oltu’ya bol bol cephane gönderilmesine fırsat bulmuştur. Bu da azami derecede yapılmıştır.
İngilizler birkaç defa hükümeti sıkıştırarak Ermenilerin gelmesine müsade edilmesini teklif etmiştiler. Fakat hükümet tarafından bu teklifler reddedilmişti.
İstasyon ve civarı İngilizlerin elinde bulunuyordu. Karargâhları ise dere içinde idi. Kafkasya'dan buraya kuvvet celbedüp etrafı öğrenmeye çalısıyordular. Bu maksatla bir İngiliz karargâh subayı maiyetiyle tabiyeleri dolaşırken yakalayarak tevkif ettim. Harbiye nezaretinden aldığım telefonla emir üzerine serbest bıraktım. Ertesi gün Harbiye Nezaretinin verdiği bir emirde İngiliz subaylarının tabiyeleri teftişe salâhiyetleri olduğu ve müdahale edilmemesi bildirilmekteydi.
Kurmay Başkanı Azerbaycanlı Amanullah ile bazı işleri ve bilhassa İngiliz subaylarının bu salâhiyetleri hususunda görüşmek üzere şehire gelmiş
174 Kongre Kentleri Bibliyografyası, s.31-32 175 Tunaya, Siyasi Partiler, s. 488
bulunduğum vakit, İngilizler muavinim Teğmen Cevadı yakalayarak karargâhlarına götürmüşlerdi. Amanullahın müracaatı üzerine "Yanlışlık olmuş affedersiniz" diyerek Cevadı serbest bırakmışlardı, iki gün evvel karargâh subayını tevkif ettiğimden, bu defa gönderilen İngiliz subayı tanımayarak benim yerime Cevadı götürmüştür ki, hakikaten "yanlışlık" olmuştur.
İngilizler birkaç defa gelip tabiyeleri dolaştılar. Bunlara yakalanmamak için tertibat almıştım. Almış olduğum tertibatı sezmiş olacaklar ki, zorla götürmeğe teşebbüs etmediler.”177
Bu sırada Kafkas Hükümeti, ülkenin nüfus istatistiklerini de hazırlatarak, Türk'ün haklı davasını Avrupa kamuoyuna duyurmaya çalışıyordu.
Cenubigarbi Kafkas Hükümeti Başkanlığı'nın Hazırladığı Genel Nüfus Cetveli;
Cenubigarbî Kafkas Hükümeti Riyaseti Mektubî Kalemi
Aded
Cenubigarbî Kafkas Hükümeti Riyaseti 335 Nüfusi Umumiyye Cedveli
Nüfus
1.738.478 Umumî
227.324 Rus, Rum, Malakan
1.511.154 (Sınırları belirtilen bölgelerin yerli Türkleri)
23.670 (Yüzde onbeş nisbetindeki İrevan ve Pambak ciheti muhacirin)
l.534.824 Nüfusi İslâmiyye mevcudu. Nüfusi İslâmiyye
Aded: 1.534.824 Yalnız bir milyon beş yüz otuz dört bin sekiz yüz yirmi dörttür.
Rus, Rum, Malakan
Aded: 227.324 Yalnız iki yüz yirmi yedi bin üç yüz yirmi dörttür.178 Bu nüfus sayımlarına rağmen bölgede bir Ermeni devleti kurma düşüncesi, başta İngiltere olmak üzere, diğer işgal devletlerinin ne derece Türk düşmanı olduklarını göstermesi bakımından oldukça önemlidir.
Yine bu gerçeklere rağmen, 14 Mart 1919'da İngililiz Generali Thomson, Oltu'nun da içinde bulunduğu Kafkas Hükümeti Bölgesinin Ermenistan'a verilmesini istemiştir. 179
Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Cumhurbaşkanı Cihangiroğlu İbrahim Bey, işgal devletleri temsilciliyine Kars, Ardahan, Oltu vesaîr illerde yaşayan Türkler adına çektiyi bir telgrafta "İngilizlerin tekbir Ermeni bulunmadığı topraklarda Ermeni devleti kurmak için çalıştığı, bunun için birtakım entrikalar çevirdiği, Ermenilerin binden fazla köyü yaktıkları ve binlerce Müslüman kadın, erkek- ve masum çocukların katledildiğinin unutulmayacağını ve işgal devletleri Ermeni devleti kurma yolunda çalışmaya devam ettikleri takdirde Müslümanların silaha sarılarak tek bir kişi kalıncaya kadar vatanı savunacaklarını”belirtiyordu. 180
Kafkas hükümeti İngilizlerin tüm taleplerini reddedince, İngilizler 12 Nisan 1919 tarihinde sözde asayişin sağlanamadığı gibi bir bahane ile Kars'taki hükümet konağını basarak Kafkas Hükümeti'ne son vermişlerdir.181
Kars'ı İşgal Eden İngiliz Kumandanlığının Beyannamesi "İ'lân"
İngiliz Kuvvei Askeriyyesi Kafkasya'da asayiş te'min etmek maksadiyle buraya geldi. Kars Şûrası umûm ahâlî içün işbu mecburiyyetinde ifâyı hidmet edüp yardım etmeğe da'vet olunmuş idi. O bunu yapmadı. Asayiş te'min edüp ahâlîyi rahat saklamak avezinde Kars Şûrası ahâli arasında karışıklık saldı. Şimdi bu Şûra İngiliz Kumandanlığı tarafından azlolunmuştur. Bundan sonra idare büsbütün İngiliz Kumandanlığı elinde olup Kars Nahiyyesi (bölgesi) hükümet ve idare onlar tarafından tertib ve tanzim olunur. Ahâli İngiliz Kumandanlığı tarafından olan herbir emre itâ'at etmelidir. İngiliz Kuman-
178 Kongre Kentleri Bibliyograyası, s. 80 179
Ali Sinan Bilgili,“Türk İstiklal Harbinde Oltu ve Oltu İslam Şûrası”,Geçmişten Geleceğe Oltu ve Çevresi Sempozyumu (1-3 Temmuz 1998- Oltu), Okulu, Erzurum-1998, s. 632
180 Bilgili, “Oltu İslam Şûrası”, s. 631-632 181 Bilgili, “Oltu İslam Şûrası”, s. 632
danlığı ahâliye kendi evvelki yerlerinde ikaametgâh verüp onların orada rahat yaşamasını mümkin etmeğe çalışacaktır. Silâh taşıyanlar kendilerini İngiliz Kumandanlığı emrine mugaayir bulunmakta gösterip mücâzâta duçar olacaklardır.
İşbu İlânât olan kanunları devâmî bir hükümde değildirler. Kat'î surette herbir mes'ele Sulh Konferansında yalnız tâyin olunabilir.
Ahâli kendi yerlerine avdet edüp zahire elde etmeğe çalışacaktır. Herkes bu makaamında ona yardım göstermeğe mecburdur, herbir millet üzerinde İngilizler bir göz ile bakacaktırlar.
Nâhiyyesi Mirliva Jeneral Divi tahti idaresinde olup, onun her bir emri icra olunmalıdır. Onun emrine mutabık mu'âmele etmiyenler mücâzât olurlar.
Sulh Konferansı herbir milletin istikbalini karar ettiğinde onların gösterdiği mu'âmele nazari dikkate alup, ona göre davranır.
İmza: İngiliz Ordubaşı Kumandanı General TOMSON182
Görüldüğü üzere bölgenin Ermenilere teslimine yanaşmayan hükümeti güya asayişi temin edemediği gerekçesiyle dağıtmışlardır.
Cenûb-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Cihângiroğlu İbrahim Bey ve bazı hükümet üyeleri bazı meb'ûslar ve görevliler orada hemen tevkif edilmişlerdir. O akşam saat 06.30'da Tiflis’e oradan da Malta’ya sürgün edilmişler, parlamentoyu ve askerlerin silahlarını alarak birlikleri dağıtmışlardır.
Sürgün edilen şahıslar şunlardır;
1. Cumhurbaşkanı: Cihângirzade İbrahim Bey, 2. Harbiye Nâzırı: Cihângirzâde Hasan Han Bey, 3. İaşe Nâzırı: Yusufzâde Yusuf Bey,
4. Adliye Nazırlığı Müşaviri: Cihângirzâde Aziz Bey,
5. Kars Valisi (C.G.K. Hükûmeti'nin): Alibeğzâde Mehmed Beğ, 6. Polis Umûm Müdürü: Mamiloğlu Tevhidüddin,
7. Kars Polis Komiseri: (Camadanlı) Salâhoğlu Musâ, 8. Posta ve Telgraf Umûm Müdürü: Mehmedzâde Muhlis,
9. Parlamento Azâsı'ndan: (Rus temsilcisi, meb'usu Polonez) Simon Raçinski,
10. Vafyades Stephan,
11. Parlamento Azasından: (Rum temsilcisi Meb’ûsu) Pavlo Çamuşov, 12. Dâhiliye Nâzırı: Ali Rızâ Beğ,
Bunlardan Dâhiliye Nâzırı Ali Rızâ Beğ Batum'da sorgusu yapılırken bir yolunu bularak kaçmış ve Kağızman'a gelerek Orta-Kale Millî Şûrâ'sının başına geçip, mücâdeleye devam etmiştir.183
Özellikle son günlerde de ortaya atılan sözde Pontus Rum soykırımı ile ilgili olarak bu belge oldukça önemlidir. Zira Rumlarla birlikte ortak hükümet kuran Türkler, sürgüne gönderenler ise İngilizlerdir.
İşgal günü ile ilgili olarak Yasin Bey hatıratında;
“Oltulu arkadaşlarla görüşmek üzere, şehire gelmiştim. İngilizlerin Kars'a kuvvet getirecekleri söyleniyordu. Bu hususta arkadaşlarla istişarede bulunduktan sonra, Tahir Bozkurt Bey'le istasyona taraf gittik. İstasyona giden yollar İngiliz askerile dolmuş, şehre doğru hareket halinde. Fevkalede bir durum olduğu gözüküyordu. Daha ilerlemeden döndük. Tabiyelerde benim askerim sahipsizdir, gideceğim, dedim ve ayrıldım. Yollar İngiliz askeriyle dolu. Karadağ caddesine çıktığımda parlamentoya gitmek istedim. Parlamento makineli tüfek çemberine alınmıştı. Hükümet de aynı şekilde çevrilmişti. Biraz daha yürüdüm. Silah sesine döndüğümde, yakınımda bir polis vurulmuş, yerde yuvarlanıyordu. Kalabalık askerin ve av gözetler gibi, bir noktaya dikkatini verip bekleyen İngiliz askerlerinin arasından yine yoluma devam ettim. Her an da, polis gibi, vurularak yere düşeceğimi bekliyordum. Askerim hiç aklımdan çıkmıyordu. Kars’ın bir ucundan, Rus kilisesinin yanından Taş köprüye kadar, bitmez tükenmez uzun, düz caddeler (ordan öteye de Muhlispaşaya çıkmak var) bir an evvel askere kavuşmak için hızla telaşla yürümek cidden insanı takattan düşürüyor. Üstelik düşman arasındaki tehlike Taş köprüye yakın bir yerde, Arap tabiyesindeki yardımcım Yüzbaşı Sabri rasgeldi. (Arayıp bulmak bu durumda imkânsız) durumu kendisine anlatarak, hemen tabiyelerdeki askeri toplayıp, merdivenlerden,
Muhlispaşa’da bana iltihak etmesini söyledim ve yoluma devam ettim. Mahalle sokağına girdiğimde kendimi emniyette hissettim. Çukurtabiyeden de askerleri alarak bitkin halde karargâha geldim. Bütün erleri Muhlispaşada topladım. Yüzbaşı Sabri'yı korumak için, merdivenler başına bir miktar asker yolladım. Gelen olmadı. O taraftaki sırtlarda İngiliz askeri görülmüştü. Demek tabiyelere çıkmışlar. Muhlispaşada İngilizlerin gelebilecekleri yolları tutmuştuk.
Şehirde hükümetin dağıldığını, askerlerin silahlarının alındığını, birçok kimsenin yakalandığını öğrendik. Kimse ile temas edebilecek durum kalmamıştı. Çekilmeye hazırlandık. Bize yarayan ve götürebileceğimiz ne varsa aldık, ötekilerini kırdık. Binalar bizim olduğundan ve yine bizim olacağından yakmadık. Çakmak üzerinden toplu halde çekildik. (Bu olaylar 16 veya 19 Nisan 1919'da cereyan etmiştir.)”
Yasin bey zorlu bir yolculuktan sonra askerini dağıtmadan, silahlarını İngilizlere teslim etmeden Oltu’ya getirir. Getirdiği kuvvetler kurulacak Oltu Şura Hükümetinin askeri birliğini oluşturur.184
Bu arada İngilizler Ermenileri Sarıkamış’a ve Göle’ye kadar getirip yerleştirirler. İngilizlerin Narman Köyüne girişleri Rumlarda sevinç ve heyecan yaratır.
Ayrıca Gürcülere de Osmanlı sınırına kadar olan yerleri işgal etmeleri teşvik edilmiştir. Bunun üzerine Gürcüler yaklaşık 14 bin kişilik bir kuvvetle Ardahan’ı zapt etmişler, Oltu’dan gönderilen müfreze de Gürcü kuvvetlerin karşısında tutunamayınca Oltu sınırına kadar dayanmışlardır.185
Cenub-i Garbi Kafkas Hükümetinin İngilizler tarafından dağıtılmasından sonra bölgedeki gelişmeleri Kafkas Hükümetinde Parlemento Başkanlığını yapmış olan Güneybatı - Kafkas Müslüman Milli Merkez Komitesi Başkanı (Çıldırlı) Dr. Esad (Oktay) Bey'in Güneybatı - Kafkas Murahhaslar Heyeti'ne Siyasi Durumu Bildirir Telgrafı durumu tüm teferruatı ile ortaya koymaktadır.
184 Haşimoğlu, “Hayat ve Hatıralarından”, s. 59-60 185 Haşimoğlu, Kısa Hatıralarım, s.31
Dr. Esad (Oktay) Bey'in Telgrafı;
“Güneybatı-Kafkas Müslüman Milli Komitesi Merkezi
5 Ağustos 1919, Kars, Sayı: 343 Güneybatı-Kafkas Murahhaslar Hey'etine:
Kars Müslüman Milli Komitesi Merkezi, şu hususları ilgililere nakletmenizi dileyerek, bilgilerinize arz etmekte şeref duyar:
Osmanlı Birlikleri, Mütareke antlaşmasının şartlarına göre, (1) Ocak (1919) da, Kars ve Batum illeri'ni boşaltır boşaltmaz, Ermeniler her yandan Kars iline saldırdılar; onların zulmünden kaçmış olan Erivan Türkleri'nin yerleşmiş oldukları (Arpaçayı sağındaki) Peğler ve Koşavenk köylerini yaktılar. Bundan sonra Ermeniler, saldırmalarını Kağızman kasabasına yönelttiler; nizamî Ermeni Birlikleri gelerek, faaliyet halindeki çetelerle bir- leştiler. Güneybatı-Kafkas Hükümeti'nin bu uğurda İngilizler nezdinde yaptığı teşebbüsler, hiçbir sonuç vermedi. Ermeni Hükümeti, İngilizler'in kendilerine gönderdiği notalara cevap olarak: "Nizamî Ermeni Birlikleri'nin, birtakım çeteler tarafından idare edilen bu hareketlere karışmamış olduklarını ve Hükümetlerinin bu hususta hiçbir bilgisi olmadığını iddia etti. Daha sonra İngilizler, Ermeniler'i (30 Nisan 1919'da) Kars iline getirmek suretiyle, durumu ağırlaştırdılar.
Taşınır ve taşınmaz mallarını bırakarak, Kars'ta Ermenilerin terk etmiş oldukları köylere yerleşmiş bulunan Erivan Türk Göçmenleri, Ermeniler tarafından hemen hemen yokedildiler. Ermeniler, onların kaldığı köyleri böylece yeniden ele geçirdikten sonra, (yerli) Türk köylerine karşı da silâhlı hücumlara geçtiler; bu köyleri yağmaladılar ve içinde oturanları kırdılar.