28 Şubat 1917 de Rusya’da ayaklanma üzerine Kerenski Hükümeti Kasım ayında devrilmiş, 1917 yılı boyunca, Petersburg devrimiyle felç olan Rus ordusu silahını bırakmıştır. Bolşevik Hükümet daha iktidarı ilk ele aldığı gün halka barış yapacağını vaat etmişti. 21 Kasım 1917 de Müttefik elçilerine verdiği notalarda bütün cephelerde mütareke yapılmasını istemiştir. Ayrıca, hükümet, Çarlık hükümetinin bütün gizli anlaşmalarını açıklamıştır. Osmanlı İmparatorluğunu paylaşan anlaşmalar da bu suretle açığa vurulmuş oluyordu.
Barış 3 Mart 1918 de Brest-Litovsk'da imzalanmıştır. Buna göre Sovyetler, Polonya, Litvanya, Courlande, Estonya ve Litvanya'dan çekiliyorlar ve buraların mukadderatı Merkezi Devletler tarafından tayin edilecektir. Rusya Kars, Ardahan ve Batum'u da Osmanlı Devletine geri vermiştir. Bütün Doğu Anadolu'dan çekileceklerdir. 147
Bu durumda, "Ermenistan" kendi yoğun yerleşim toprağına, Rus Ermenistan’ına indirgenmiş oluyordu. Ancak İngilizlerin kışkırttığı Ermeniler ve Gürcülerle mücadele devam edecektir.
4 Haziran 1918'de, Kafkas Cumhuriyetleri, Brest-Litovsk antlaşmasının hükümlerini onaylayan ve 1877'deki önceki sınır çizgisini kabul eden bir anlaşmayı Osmanlı ile imzalıyor ve Osmanlı birliklerine İngilizlere karşı Bakû’yü almaya gitmek için, Ermenistan'ın güneyinden dolanıp geçmelerine izin veriyorlardı.148 Osmanlı Devleti Kafkasya'da Ermenilerin, Gürcülerin ve Azerbaycan Türklerinin Bolşevik rejimi tanımıyarak bağımsızlıklarını ilan etmeleri üzerine bu durumdan faydalanarak Bakû petrollerini ele geçirmek üzere harekete geçer. Aynı amaçla İngiltere de Kafkasyaya asker göndermiştir. Gürcüler de Almanya’ya dayanıyordu. Osmanlı Devleti ve Enver Paşa, Baku'yu ele geçirdikten sonra Türkistan'a sarkarak Orta Asya Türklerini de İmparatorluk içine katarak bir Pan-Türkist Birliği kurmak istiyordu. Bu hareket gerçekten başarılı olur ve 1918 Eylülünde Türk
147 Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 140
Kuvvetleri Bakû’ye girerler.149 Ancak savaşın sonu yakındır ve Osmanlı kaybeden taraftadır.
Sovyet Halk Komiserleri Meclisi, Türkiye Ermenileri için 13 Ocak 1918 de bir karar yayınlamıştı. Karar şu maddeleri içeriyordu:
Türkiye Ermenistan’ının hemen Ruslarca boşaltılarak, burada yaşayan Ermenilere özdek ve kişisel güvenlikleri için gönüllü Ermeni ordusunun kurulması.
Ermeni kaçakların ve öbür ülkelere dağılmış olanların hemen Türkiye Ermenistan’ına dönmeleri.
Savaş sırasında Türkiye içlerine sürülmüş olan Ermenilerin zorluk görmeden yerlerine dönmeleri ve Türkiye Ermenistan’ında demokratik temellere dayalı olarak Ermeni hükümetinin kurulması.150
Bu karar uygulama alanı bulamamış; hiç olmazsa Rusya, Ermenistan'ı elden kaçırmamak için Brest–Litovsk Antlaşmasının dördüncü maddesi şu konuları içerir:
Sovyet Devleti, Anadolu'nun Doğu illerinin boşaltılması ve bu bölgede asayişin sağlanması için gereken bütün terbirleri alacak. Sovyet Devleti, bu eyaletlerde yeni teşkil edilecek idari, hukuki ve milletlerarası hukuk işlerine Rusya karışmayacak, bu bölge ahalisi komşu devletler bilhassa Türkiye ile
mutabık kalındıktan sonra yeni idare şekline muvafakat edilecektir.151
Bu arada Osmanlı Ordusu, Kafkasya sınırlarını aşmış Batum'a girmişti. 24 Mart 1918'de Kafkas Kuruluna bir bildiri gönderilerek, iki gün içersinde Batum'un Osmanlılara bırakılması istendi, l Nisan 1918'de Batum Osmanlı Hükümetine verildi. Öte yandan ordu, Kars ve Gümrü'ye (Aleksandropol)'e doğru ilerlemeye başladı. Ermeniler ise hâlâ savunma ve güçlenme cabası içindeydiler.
26 Mayıs 1918de Gürcistan, 28 Mayıs 1918'de Azerbaycan, Rus egemenliğinden ayrılarak bağımsızlıklarını kazandılar. Bunlar Ermenistan'ın da bağımsızlığı için bir toplantı yaptılar ve 28 Mayıs 1918'de Ermenistan Bağımsız devleti kurulmuş oldu.
149 Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 141
150 Mazıcı, Ermeni Sorununu Kökeni, s. 98 151 Taş, Brest-Litovsk, s.44
3 Haziran 1918'de imzalanan Batum Antlaşması için İstanbul’a gelmiş olan Taşnaksutyun Kurulu, Osmanlı yetkilileriyle görüştükten sonra, Ermeni Cumhuriyeti'ni tanıyan ilk devlet oldukları ve gerekli toprakları kendilerine verdikleri için Sultan V. Mehmet'e teşekkürlerini ileterek kentten ayrılmışlardır.152
Brest-Litovsk Antlaşmasına göre Rusya’nın Doğu Anadolu illerinin boşaltılıp Türkiye’ye geri verilmesi için elinden geleni yapacağı, Ardahan, Kars ve Batum bölgelerinin de boşaltılacağı, oradaki yeni durumun tespitinin Türkiye ile bölge devletlerine bırakılması kararlaştırılmıştı.153 Brest Litovsk barış görüşmeleri sürerken 13 Ocak 1918 günü Petnograd’da Aovda gazetesinde Lenin ve Stalin imzalı “13 Nolu Decret” diye anılan bir bildiri yayınlanmıştır. Bu bildirinin ana hatları şudur; “İşçi ve Köylü hükümeti Rusya’da ve Türkiye’de Ermenilerin isterlerse tam bağımsızlığa dek kendi mukadderatlarını seçmeleri hakkını destekler. Bakanlar Kurulu bu hakkın gerçekleştirilebilmesinin ancak özgür iradeyle olabileceği kanaatindedir.” der. Bu irade için gerekli şartlardan biri de “savaşın başından beri Türk Hükümetince sürülmüş olan Ermenilerin yerlerine dönmesi” idi.
20 Şubat 1918 günü Kafkasya milletleri (Gürcüler, Azeriler, Dağıstanlılar, Ermeniler) Önkafkasya Birleşik Sosyalist Cumhuriyetini kurduklarını ilan ettiler. Bu milletler ile Türkiye arasında yapılan görüşmelerden de bir sonuç çıkmadı.154
Ordu Kumandanı Vehip Paşa Komutasındaki Türk ordusu, 13 Şubat'ta Erzincan'ı, 24 Şubat’ta Trabzon’u, 12 Mart’ta Erzurum'u, 13 Mart'ta Hasankale'yi, 5 Nisan'da Sarıkamış'ı, 2 Nisan'da Van'ı, 14 Nisan'da Batum'u ve 25 Nisan'da Kars'ı kurtarmıştır. Türk ordusunun ileri harekâtı neticesinde bölge insanlarının tamamının Ermeniler tarafından yok edilmesi bir dereceye kadar engellenmiştir.155
Tüm bunlar olurken Kafkaslarda da savaş ve barış görüşmeleri sürüyordu. Önkafkasya Birleşik Sosyalist Cumhuriyetinin dağılmasından
152
Mazıcı, Ermeni Sorununu Kökeni, s. 99
153 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara–1985, s.233 154 Gürün, Ermeni Dosyası, s.233–234
sonra Kafkas devletleri sırasıyla bağımsızlıklarını ilan etmişler. 28 Mayıs gecesinin geç saatlerinde de Ermenistan bağımsızlığını ilan etmiştir.156
İtilaf Devletleriyle devam eden görüşmeler neticesinde 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Ateşkes Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmanın 11. ve 24. maddeleri Ermeni olayları yönünden dikkate şayandır.
Madde 11: İran’ın şimali şartı kısmındaki Kuvay-ı Osmaniye’nin derhal harpten evvelki hudut gerisine celbi hususunda evvelce ifa edilen emir icra edilecektir. Mavera-i Kafkas’ın evvelce Kuvay-ı Osmaniye tarafından kısmen tahliyesi emredildiğinden mütebakisi müttefikler tarafından vaziyet-i mahalliye tetkik edilerek talep olunursa tahliye edileceklerdir.
Madde 24: Vilayeti Sitede (6 vilayet) iğtişar zuhurunda mezkûr vilayetlerin herhangi bir kısmının işgal hakkını itilaf devletleri muhafaza ederler.157
Oltuluların sevinci fazla uzun sürmemiş 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mütarekesi yeni bir felâketin habercisi olmuştur. I. Dünya Savaşı'ndan mağlup çıkan Osmanlı Devleti, Mondros Mütarekesini imzalamak zorunda kalmıştır. Mütareke hükümleri gereğince, Türk ordusunun 1914 sınırının gerisine çekilmesi gerekiyordu. Bu da Elviye-i Selâse'nin yeniden işgali anlamına geliyordu.158
Ayrıca 8 Ocak 1918’de Wilson’un şahsen açıkladığı 14 maddenin 12.’si Türkiye’ye ait olup şu şekilde idi. “Hâlihazır Osmanlı İmparatorluğunun Türk kısmına emin bir hükümranlık hakkı sağlanmalıdır. Ancak halen Türk Hâkimiyetinde bulunan diğer milletleri rahatsız edilmeden otonom bir gelişme fırsatı ve tereddüde yer bırakmayacak bir can emniyeti temin edilmelidir.”159 Bu prensipler bölgedeki kurulacak Şura Hükümetlerinin dayanağını oluşturacaktır.