Cari İşlemler Dengesi ile Bazı Makro Ekonomik Değişkenler Arasındaki İlişkiler

Öncelikle 24 Ocak kararlarıyla dış ticarette daha sonra 1989 yılında sermaye hareketlerinde sağlanan serbestlik, 1980 sonrası dönemde cari işlemler dengesi ile diğer ekonomik değişkenler arasında olan ilişkinin daha belirgin hale gelmesine yardımcı olmuştur. 3.1.Cari İşlemler Dengesi ve Ekonomik Büyüme

Ekonomik büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında bulunan ters yönlü ilişki gelişmekte olan birçok ülke ekonomisinde olduğu gibi Türkiye ekonomisinde de görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin önemli bir kısmı üretimlerini ithal girdiye bağlı olarak gerçekleştirdiklerinden dolayı bu tür ülkelerde ekonomik büyüme oranlarındaki artışlar, dış ticaret ve cari işlemler açıklarını beraberinde getirmiştir (Grafik 5).

Cari işlemler dengesi (cari denge) ile ekonomik büyüme oranı (büyüme) arasındaki ters yönlü ilişki sermaye hareketlerinin serbestleştiği 1990’lı yıllarla birlikte açıkça ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu dönemde büyüme oranındaki artışlar beraberinde cari işlemler dengesindeki kötüleşmeleri getirmiştir.

Büyüme hızı ile cari açık arasında gözlenen bu güçlü ilişkinin en önemli nedenlerinden biri artan toplam talebin karşılanması için ara malı ithalatını zorunlu kılan ekonominin yapısal özelliklerdir. Başta petrol ve doğal gaz olmak üzere enerji ihtiyacının büyük bir kısmını yurt dışından karşılayan Türkiye’nin cari işlemler dengesi enerji fiyatlarından da önemli ölçüde etkilenmekte; artan enerji fiyatlarının ise cari açığı genişletici etkisi bulunmaktadır (TCMB, 2009: 4).

Özellikle 2001-2008 döneminde büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasındaki bu ters yönlü ilişki artarak devam etmiş ve cari işlemler açığı tehlikeli boyutlara ulaşmıştır. 1980 sonrası süreçte sadece 1993-1994 ve 2000-2001 gibi kriz dönemlerinde cari işlemler dengesi devalüasyonlar nedeniyle fazla vermiştir.

-50000 -40000 -30000 -20000 -10000 0 10000 -8 -4 0 4 8 12 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08

Cari Denge Büyüme

Grafik 5: Cari işlemler Dengesi ve Ekonomik Büyüme Oranı (1984-2008; milyon dolar, %)

3.2.Cari İşlemler Dengesi ve Reel Döviz Kuru

Nominal döviz kuru parasal bir kavram olarak iki para biriminin göreli fiyatını göstermektedir. Buna karşılık, reel döviz kuru ise yabancı ülkelerde üretilen malların yurt içinde üretilen mallar cinsinden göreli fiyatını yansıtan ve uluslararası rekabeti ölçmek için yaygın bir şekilde kullanılan göstergelerden birisidir. Reel döviz kuru, ekonomik birimlerin üretim ve tüketim kararlarının yurtiçinde ve yurtdışında üretilen mallar arasında dağılımını etkileyerek, cari işlemler dengesi üzerinde belirleyici bir rol oynamaktadır (www.tcmb.gov.tr). -50000 -40000 -30000 -20000 -10000 0 10000 80 100 120 140 160 180 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08

Cari Denge Üfe Kur

Grafik 6: Cari İşlemler Dengesi ve Reel Döviz Kuru (1984-2008; milyon dolar)

Endeks değerindeki artışı TL’nin değer kazancını ifade eden Üretici Fiyat Endeksi Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru (Üfe Kur) ile cari işlemler dengesi olan arasında ters yönlü ilişki Grafik 6’da gösterilmiştir. Buna göre, artan reel döviz kuru ile aşırı değerlenen TL dış ticaret

dengesindeki açığın artmasına ve cari işlemler dengesinde bozulmalara neden olmaktadır. Reel döviz kuru ile cari denge arasındaki bu ilişki 2000 yılından itibaren artarak devam etmektedir. Söz konusu bu dönemde TL’deki aşırı değerlenme, ithalatı cazip hale getirmiş, buna karşın ihraç mallarını pahalılaştırarak ihracattaki artışı yavaşlatmıştır. Bu nedenle 2000- 2008 döneminde cari işlemler açığı büyük bir artış göstererek tehlikeli kabul edilebilecek seviyeye ulaşmıştır.

3.3.Cari İşlemler Dengesi ve Faiz Oranı

Yurtiçi faiz oranlarındaki değişme cari işlemler dengesini, reel döviz kuru ve tasarruf- yatırım değişimleri yoluyla başlıca iki kanaldan etkileyebilecektir. Örneğin yurtiçi faiz oranındaki artış ülkeye döviz girişini hızlandırarak kurların düşmesine, kurlardaki bu düşüşte dış ticaret ve cari işlemler dengesi açığına neden olacaktır. Öte yandan yurtiçi faiz oranındaki artış ulusal yatırımları azaltarak tasarruf ve yatırım arasındaki fark olarak da nitelendirilen cari işlemler dengesinin fazla vermesine neden olabilecektir.

-50000 -40000 -30000 -20000 -10000 0 10000 0 20 40 60 80 100 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 Cari Denge Faiz

Grafik 7: Cari işlemler Dengesi ve Faiz Oranı (1984-2008; milyon dolar, %)

Türkiye ekonomisinde yurtiçi faiz oranı ve cari denge ilişkisine bakıldığında ilk olarak bu ilişkinin daha çok tasarruf-yatırım eşitliği üzerinden etkileşim gösterdiği düşünülebilir. Nitekim Grafik 7’de görüldüğü gibi faiz oranındaki (12 aylık ağırlıklandırılmış mevduat faiz oranı) artışlar karşısında cari açık azalırken, faiz oranındaki düşüş karşısında cari açık artmaktadır. Özellikle 2001 yılından itibaren bu etkileşim artarak devam etmektedir. Ancak 2001’den beri düşüş eğiliminde olan yurtiçi faiz oranlarının, reel olarak yurtdışı faiz oranlarına göre halen yüksek bir seviyede olduğu unutulmamalıdır. Bu nedenle yurtiçi faiz oranlarındaki düşüş hem ülkeden çok önemli bir döviz çıkışına yol açmamakta hem de ülkeye olan döviz girişine tamamen engel olmamaktadır. Sonuç olarak 2001 yılından itibaren görülen faiz oranındaki düşüş bir yandan yatırımları artırıcı bir etki yaratarak tasarruf ile yatırım arasındaki farkı açmakta, diğer yandan ise kurlarda bir yükselişe yol açmayarak cari işlemler açığındaki artışın devam etmesine sebep olmaktadır.

3.4. Cari İşlemler Dengesi, Yabancı Yatırımları ve Dış Borç Stoku İlişkisi

Cari işlemler dengesi konusunda önemli olan unsurlardan biri de cari açığın finansmanıdır. Doğrudan yabancı yatırımlar (DYY), portföy yatırımları ve diğer sermaye yatırımlarından oluşan sermaye hesapları cari dengenin finansman kalemlerini oluşturmaktadır. Uzun vadeli sermaye girişleri ve doğrudan yatırımlar cari açığın finansman kalitesi açısından büyük öne taşımakta ve ekonominin kırılganlığını azaltmaktadır (TCMB, 2009: 4). Ancak, Türkiye ekonomisinde sürekli artış gösteren DYY miktarı yüksek seviyelerde olmadığından cari işlemler dengesinin finansmanı daha çok portföy yatırımları tarafından karşılanmaktadır. DYY gelirleri ise genellikle dış borç faiz ödemelerinde kullanılmaktadır.

Başlangıçta yabancıların Türkiye’de yapmış oldukları portföy yatırımlarının cari işlemler açıkları üzerinde kapatıcı bir rol oynaması beklenir. Buna göre, yabancı portföy yatırımları (YPY) ile sağlanan kaynak girişi ülkedeki tasarruf açığını kapatmaya yardımcı olacaktır. Söz konusu bu durum, kısa vadede Türkiye ekonomisi için cari açığının finansmanına yardımcı olsa da uzun vadede cari açığı önlemede etkili olmamaktadır (Grafik 8). -50,000 -40,000 -30,000 -20,000 -10,000 0 10,000 20,000 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 Cari Denge YPY

Grafik 8: Cari işlemler Dengesi ve Yabancı Portföy Yatırımları (1984-2008; milyon dolar)

Yabancı portföy yatırımlarındaki artış sayesinde ülkeye giren sıcak para öncelikle döviz kurlarında düşürücü bir etki yaratarak dış ticaret açığının büyümesine neden olmaktadır. Ayrıca YPY sonucu elde edilen gelirlerden yurt dışına yapılan kar transferleri cari işlemler dengesinin alt kalemlerinden gelirler dengesinde açıklara yol açıp, cari açıkların artmasına imkan vermektedir. Türkiye ekonomisinde özellikle 2001-2005 döneminde yüksek faizinde etkisiyle YPY’ler de ortaya çıkan aşırı artış, bir yandan döviz kurunu düşürerek bir yandan da yurt dışına yapılan kar transferlerini artırarak cari işlemler açıklarının büyük boyutlara ulaşmasına neden olmuştur.

-50000 -40000 -30000 -20000 -10000 0 10000 0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 Cari Denge DBS

Grafik 9: Cari işlemler Dengesi ve Dış Borç Stoku (1989-2008; milyon dolar)

Cari işlemler dengesi ile dış borç stoku (DBS) arasındaki ilişkide yukarıdaki ilişkiye benzer şekilde seyretmektedir. Söz konusu bu ilişki sermaye hareketlerinin serbestleştiği 1989 yılından itibaren daha belirgin hale gelmeye başlamıştır. Grafik 9’da görüldüğü gibi (2000- 2001 dönemi hariç) dış borç stokundaki artışlar cari işlemler açığının büyümesine neden olmaktadır.