Buğday

İlk kez tarih öncesi dönemde Güney Batı Asya’da yetiştirilen buğday, insanoğlunun tarih boyunca temel besin kaynağı olmuş ve bu nedenle mısırdan sonra dünyanın en çok üretilen tahıl ürünü haline gelmiştir. USDA tarafından yayımlanan verilere göre 2012/13 döneminde dünyada 215,8 milyon hektar alanda buğday ekimi gerçekleşmiş ve 653,6 milyon ton üretim yapılmıştır. Aynı dönemde gerçekleştirilen tüketim ise 673,4 milyon tondur.

Buğday, sert kış buğdayı, yumuşak kırmızı kış buğdayı, beyaz buğday, sert ilkbahar buğdayı ve durum buğdayı olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Sert kış buğdayı yüksek protein değerine sahiptir ve genellikle ekmek ve kaliteli ekmek unu için kullanılmaktadır. Yumuşak kırmızı kış buğdayı ise daha düşük protein değerine sahip olup, kek ve kurabiye yapımında kullanılmaktadır. Beyaz buğday yumuşak kırmızı kış

buğdayı ile benzer protein değerine ve kullanım alanına sahiptir. Sert ilkbahar buğdayı en yüksek protein değerine sahip buğday olup kaliteli ekmeklerde kullanılmaktadır.

Durum buğdayı ise makarna ve irmik yapımında kullanılmaktadır (Spurga, 2006, s.

130). Kış buğdayları sonbaharda ekilip yaz döneminde hasat edilirken, ilkbahar buğdayları ilkbahar döneminde ekilmekte ve sonbaharda hasat edilmektedir (Christian, 2006, s. 208). Buğdayın toplam tarlada kaldığı süre yazlık çeşitlerde 100-130 gün, kışlık çeşitlerde ise 180-250 gün arasında değişmektedir (Müjdeci, Sarıyev, & Polat, 2005, s.

278).

2.2.1.2.1. Buğday Üretimi

Dünya buğday üretiminin yaklaşık %42’si Çin, Hindistan ve ABD tarafından karşılanmaktadır. USDA tarafından yayımlanan ve Şekil 7’de yer alan buğday üretim rakamlarına göre toplam üretim miktarı 2012/13 döneminde yaklaşık 653,6 milyon tondur. Dünya buğday üretiminde en büyük paya sahip olan Çin, 2012/13 döneminde 120,6 milyon ton üretim gerçekleştirmiştir. Son üç dönemde Çin’in üretim miktarında çok fazla değişim görülmemekle birlikte 2012/13 döneminde üretim 2008/09 dönemine göre %7 oranında artmıştır. Buğday üretiminde ikinci sırada yer alan Hindistan 2012/13 sezonunda 93,9 milyon ton üretim gerçekleştirirken, üçüncü sırada yer alan ABD ise 61,7 milyon ton üretim gerçekleştirmiştir. Ülkemiz 2012/13 döneminde 15,5 milyon ton üretim gerçekleştirerek 11. sırada yer almaktadır.

Şekil 7. Ülkelere göre dünya buğday üretimi (1000 ton)

Kaynak: http://www.fas.usda.gov/data/grain-world-markets-and-trade (Erişim tarihi:

10.04.2013) verilerinden derlenmiştir.

Son 23 yılın global buğday üretim verilerinin yer aldığı Şekil 8’de görüldüğü üzere; 1997 yılında üretim miktarı o dönemin en yüksek seviyesine ulaşmış ve 610,2 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. 1997 yılından itibaren buğday üretimi düşüş eğilimine girmiş ve 2003 yılında 555,4 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bu yıldan itibaren buğday üretimi dalgalı bir seyir izlemiş ve 2011 yılında üretim zirve yaparak yaklaşık 697 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. 2012 yılında ise üretim bir önceki yıla göre %6 oranında azalmıştır. Üretim azalışında büyük ölçüde Doğu Avrupa ve Orta Asya’da yaşanan şiddetli kuraklık ve güney yarımkürede yer alan ülkelerin üretimlerindeki azalış etkili olmuştur (“Food Outlook: Global Market Analysis”, Kasım 2012, s. 1)

2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13

ABD

Şekil 8. Dünya buğday üretimi (1000 ton)

Kaynak: http://www.fas.usda.gov/data/grain-world-markets-and-trade (Erişim tarihi:10.04.2013) verilerinden derlenmiştir.

2.2.1.2.2. Buğday Tüketimi

Temel besin kaynağı olan buğday, en fazla Çin, Hindistan, ABD, Rusya ve AB tarafından tüketilmektedir. Bu ülkelerin buğday tüketim miktarı, toplam dünya tüketiminin %60’ına karşılık gelmektedir. USDA tarafından yayımlanan ve Şekil 9’da yer alan global buğday tüketim rakamlarına göre toplam tüketim miktarı 2012/13 sezonunda yaklaşık 673,4 milyon tondur ve Çin, yaklaşık %18 pay ile en fazla buğday tüketen ülkedir. Çin’in tüketim miktarı son dört dönemde ortalama %2 oranında artarak, 2012/13 sezonunda 123 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Çin’den sonra en fazla tüketim miktarına sahip ülke olan Hindistan, 2008/09 dönemine göre tüketim miktarını

%20 oranında arttırarak, 2012/13 döneminde 85 milyon ton tüketim gerçekleştirmiştir.

Hindistan’ı takip eden ABD ve Rusya’nın tüketim miktarları sırasıyla 38,1 milyon ton ile 34 milyon tondur. Türkiye ise buğday tüketimi bakımından Dünya’da sekizinci sırada yer almaktadır. 2008/09 döneminde 16,9 milyon ton olan tüketimi, 2012/13 döneminde 17,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.

0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 700.000 800.000

1990 1995 2000 2005 2010

Şekil 9. Ülkelere göre dünya buğday tüketimi (1000 ton)

Kaynak: http://www.fas.usda.gov/data/grain-world-markets-and-trade (Erişim tarihi:

10.04.2013) verilerinden derlenmiştir.

Şekil 10’da görüldüğü üzere son 23 yılda buğday tüketim miktarlarında çok sert değişimler görülmemiştir. 2002 yılına kadar global tüketim miktarı 550–600 milyon ton bandında seyretmiş, 2004 yılından itibaren 600 milyon ton bandının üzerine çıkmıştır.

2003 ve 2004 yıllarında ABD ve Avrupa da yaşanan düşük karbonhidratlı diet çılgınlığı buğday tüketiminde sınırlı bir azalışa neden olsa da 2011 yılında global tüketim miktarı en yüksek düzeye ulaşarak, 698,4 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Dünya nüfusundaki artış ve bazı bölge ülkelerinde görülen gelir artışları buğday tüketimindeki yükselişte etkili olmuştur (Spurga, 2006, s. 210).

0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 700.000 800.000

2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13

ABD Diğer Özbekistan Ukrayna Türkiye Rusya Pakistan Fas İran Hindistan AB-27 Mısır Çin Kanada

Şekil 10. Dünya buğday tüketimi (1000 ton)

Kaynak: http://www.fas.usda.gov/data/grain-world-markets-and-trade (Erişim tarihi:

10.04.2013) verilerinden derlenmiştir.

2.2.1.2.3. Buğday Fiyatı

Dünyada en çok üretilen tahıl ürünü olan buğday, birçok ülkede gerek beslenme gerekse buğdaya dayalı sanayi açısından stratejik bir öneme sahiptir. Buğday, un, makarna, ekmek, bisküvi, kek gibi gıda maddeleri ile biyoyakıtlarının temel hammaddesi olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bu kapsamda, buğday fiyatlarındaki değişim birçok sektörü etkilemekte olup değişime neden olan faktörlerin bilinmesi önem arz etmektedir. Diğer tarım ürünlerinde olduğu gibi buğday fiyatları, üretim ve tüketimdeki değişmelere, stok düzeyine, hava koşullarına, ülkelerin gelir ve refah düzeylerindeki değişime, nüfus artış hızına, biyoyakıtların kullanımına, ticareti ve tarımı destekleme politikalarına, makroekonomik faktörlere, üretimde kullanılan girdilerin ve ikame ürünlerin fiyatlarına bağlı olarak değişmektedir.

Buğday fiyatlarındaki değişimin en önemli belirleyicilerinden biri stoklardaki değişimdir. Dönem sonu stokları arz ve talepteki değişime neden olan faktörlerin etkisini özetleyerek, emtia da gözlemlenen fiyat hareketlerinin faydalı bir göstergesi olmaktadır. Yıllık buğday fiyatları dönem sonu stokları ile negatif bir korelasyona sahiptir. Düşük stoklar fiyatları yükseltirken, yüksek stoklar fiyatları aşağı çekmektedir (Westcott & Hoffman, 1999, s. 1). Ülkelerin izledikleri tarım destekleme politikaları da buğday fiyatları üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Global buğday piyasası ABD, Kanada, Avusturya gibi birkaç ihracatçı ülke üzerinde yoğunlaşmış oligopolistik bir

0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 700.000 800.000

1990 1995 2000 2005 2010

yapıda olup, bu ülkeler uyguladıkları politikalar aracılığıyla buğday fiyatlarını etkilemektedirler (Sekhar, 2003, s. 92). Bunun yanı sıra üretimde kullanılan girdilerin ve ikame ürünlerin fiyatlarındaki değişim de buğday fiyatlarının dalgalanmasına neden olmaktadır. Bu kapsamda, özellikle petrol ve gübre fiyatlarındaki değişim önemli bir rol oynamaktadır. Tarımda makineleşme, navlun maliyetleri ve petrole bağlı olarak yürütülen gübre üretimi buğday fiyatlarını petrol fiyatlarındaki değişime bağımlı kılmaktadır. Bu nedenle petrol fiyatlarındaki değişim ile buğday fiyatlarındaki değişim arasında pozitif bir ilişki olduğu kabul edilir. Buğday insanlar için besin kaynağı olmakla birlikte kümes ve besi hayvanları için de yem olarak kullanılmaktadır.

Buğdayın yem olarak kullanımı buğdayın kalitesine ve buğday ile diğer yemlik tahıllar arasındaki ilişkiye bağlıdır. Yemlik buğdayın ikamesi olarak mısırın kullanılması, mısır fiyatlarındaki değişim buğdaya olan talebi etkileyerek, mısır fiyatlarının buğday fiyatlarına yön vermesini sağlamaktadır (Maitre d’Hôtel, Cotty, & Jayne, 2012, s. 3).

Bunun yanı sıra petrol, doğal gaz gibi fosil yakıtlara alternatif olarak düşünülen biyoyakıtların kullanımın yaygınlaşması buğday fiyatları üzerinde etkisini göstermektedir. Biyoyakıtların üretiminde mısır, buğday, arpa gibi tahıllar kullanılmakta olup, bu yakıtların yaygınlaşması ile birlikte tahıl ürünlerine olan talep artmakta ve fiyatlar yükselmektedir.

Şekil 11. Dünya buğday fiyatları (Usd/Ton)

Not. *Sert Kırmızı Kışlık Buğday, ABD FOB (free on board) Körfez, **Yumuşak Kırmızı Kışlık Buğday, ABD FOB Körfez, ***Arjantin Tipi, FOB.

Kaynak: http://www.fao.org/giews/pricetool/ (Erişim tarihi: 12.04.2013) verilerinden derlenmiştir.

0,00 50,00 100,00 150,00 200,00 250,00 300,00 350,00 400,00

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

US NO.2 HRW*

US No. 2 SRW**

Arjantin Trigo Pan***

Şekil 11’de dünya buğday fiyatlarının izlenmesinde temel alınan ABD ve Arjantin’e ait buğday ihraç fiyatları yer almaktadır. 2000 yılında dünya buğday fiyatı 117$/ton düzeyinde iken 2012 yılında %150 oranında artarak yaklaşık 300$/ton düzeyine gelmiştir. 2006 üretim dönemiyle birlikte artmaya başlayan global buğday fiyatları 2008 yılında en yüksek düzeye ulaşmış, 2009 yılında düşme eğilimi göstermekle birlikte devam eden dönemlerde yeniden yükselmeye başlamıştır. Buğday fiyatlarındaki hızlı yükselişte buğday üretiminde en büyük paya sahip ABD, Rusya, Kazakistan, Kanada gibi ülkelerde yaşanan kuraklık etkili olmuştur. Bu bölgelerde artış gösteren sıcaklıklar gelecek dönemlerde de buğday üretiminin azalacağı ve buğday fiyatlarının yüksek seyredeceği beklentisini artırmaktadır.