Bretton Woods (IMF) Sistemi: Altın Değişim Standardı

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Temmuz 1944’te ABD’nin New Hampshire eyaletine bağlı Bretton Woods’ta 44 ülke temsilcisi bir araya geldi. Bu konferansta 1946 yılından itibaren ayarlanabilir sabit kur sisteminin uygulanması kararının yanında IMF (Uluslar arası Para Fonu) ve Dünya Bankasının kurulmasına karar verildi. Toplantıda, İngiliz (Keynes) ve Amerikan (White) planları tartışıldı ve Amerikan Planı kabul gördü. Bretton Woods anlaşmasının getirdiği en önemli sonuçlardan birisi; IMF gözetiminde ayarlanabilir sabit kur sistemi diyebileceğimiz katı olmayan sabit bir kur sistemi kuruldu. Bu sistemde, ABD doları yalnızca altına bağlı idi. Diğer ülkeler paralarını dolara bağlayarak döviz kurlarını sabit tutacaklardı. Bu durum, savaş yıllarındaki sermaye girişleri sonucu dünyadaki altın rezervlerinin yaklaşık %70’nin ABD’de toplanmış olmasının doğal bir sonucuydu. Ayrıca ABD’nin güçlü bir ekonomisinin olması ve savaş sonrası yıllarda bu gücünü kaybetmemsi diğer bir önemli etkendir49. Bunun yanında altın değişim standardının

genel bir kabul görmesinin bir başka nedeni de ABD dışında para otoritelerinin ABD Hazinesinin dolar ile altın arasındaki çift yönlü konvertibiliteyi sağlayabileceğine inanmalarıydı.

Ayarlanabilir sabit kur sisteminde, ulusal paralar ABD dolarına bağlanmıştı. 1 ons altın (31 gr altın) = 35 $ değerindeydi. Diğer ülkelerin paraları, dolar karşısında tespit edilmiş olan pariteden en çok %1 oranında (aşağı-yukarı) farklılaşabilecekti Bu kısa dönemli dalgalanmaydı. Uzun vade de ise döviz kurları, dış dengeyi sağlayacak biçimde ayarlanmaktaydı. Eğer ülkenin ödemeler bilânçosunda temel bir dengesizlik olursa, IMF’nin onayı ile tek taraflı devalüasyona izin verilmekteydi.

Altın değişim standardı aslında Bretton Woods anlaşması ile ortaya çıkan yeni bir olgu değildi. 1922 yılında yapılan Genoa Konferansı (İtalya) dünyanın altın değişim standardına dönmesini tavsiye etmiş ve 1924–1927 yılları arasında dünya çapında altın değişim standardı geçerli olmuş, İngiltere ve ABD para birimleri rezerv para olarak seçilmişti.50 1929 büyük dünya buhranı ve 10 yıl sonrasında ikinci dünya savaşının başlaması altın değişim sisteminin askıya alınmasına neden olmuştu.

Altın değişim standardından ikinci kez vazgeçilmesinin arkasında birçok sebep gösterilmiştir. Bunlardan birisi; Triffin İkilemi (Triffin Dillema)’dır. Triffin, Bretton Woods sisteminin uzun dönemde ayakta kalmasının imkânsız olduğunu ve güven sorunu nedeniyle çökeceğini öngörmekteydi. Buna göre, ülkelerin uluslararası ticaretinin giderek büyümesi uluslararası rezerv ihtiyacını arttıracak, bu durumda merkez bankaları mecburen dolar varlıklarını arttırmak durumunda kalacaktır. Bu durum ABD Hazinesinde mevcut altın rezervlerini aşacağı noktaya kadar devam edecektir. ABD taahhüt ettiği gibi bu doların tümünü 1 ons altın = 35$ paritesinden bozduramayacağı için merkez bankalarında güven sorunu başlayacak ve ellerindeki doları hızla dolara dönüştürmeye çalışacaklardı. Bu ise altın değişim standardının sonunu getirecekti.

50 _{Bordo M.D. ve R. McDonald, “The Inter-War Gold Exchange Standard: Crediblity and Monetary} Independence”, NBER Working Papers 8429, 2001, ss.10–11

Diğer taraftan İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle Batı Avrupa ülkelerinin onarım çalışmaları nedeniyle 1950’li yıllarda yaşanan dolar kıtlığının yerini, 1950’li yılların sonunda ABD’nin dış ödeme açıklarının (ABD bu dönemde dış ödeme açıklarını kısa vadeli borçlanma kağıtları ile finanse etmiştir.) yarattığı spekülatif hareketler, 1960’lı yıllarda dolardan kaçışı ve altına olan talebi artırmıştır. Altın fiyatlarındaki yükselişi önlemek amacıyla altın arzının arttırılması gerekliliği, Londra Altın Fonu’nun kurulmasına ve merkez bankalarının piyasaya altın sürmelerine neden olmuştur. Ancak, bu önlemler de spekülatörlerin güvensizliğini azaltmamış ve devalüasyon ihtimaline karşılık dolardan kaçış artmaya devam etmiştir.51

Sistemin çöküşünü hazırlayan bir başka sebep, 1949 ile 1967 yılları arasında döviz kurlarının esneklikten hayli uzak bir hale gelmesidir. Bu dönemde Japon yeni ile Alman markı güçlenirken; İngiliz sterlini ile ABD doları zayıfladı. İhracata dönük büyümeye önem veren Almanya ve Japonya bu sektörlere zarar verecek bir revalüasyondan kaçınarak, döviz rezervlerinin artmasına izin verdiler. Buna karşılık, ABD ve İngiltere, milli gurur ve daha önemlisi paralarının uluslar arası rezerv olması sebebiyle devalüasyondan kaçındılar.

Son olarak; sistem, ekonomik şartlarda meydana gelen farklılaşmanın yanında küresel istikrarsızlık sebebi ile de gerilim altında kaldı. 1960’ların sonları ile 1970’lerin başlarında ülkeler arasında faiz farklılıklarında hızlı bir artış oldu. Rezerv hareketleri hızla yön değiştirmeye başladı.52

15 Ağustos 1971 tarihinde ABD başkanı Richard Nixon, ABD’nin altın standardını terk ettiğini ve altın ile dolar arasındaki sabit paritenin ortadan kalktığını resmen ilan etti. Böylece Bretton Woods’ta temeli atılan “altın-dolar sistemi” yerini “pür-dolar sistemi”ne bırakmıştır. Bu gelişmeler üzerine 17–18 Aralık 1971 tarihinde Washington’da Smithsonian Anlaşması ile bir takım karalar alınmıştır. Dolar diğer paralara göre %9 oranında devalüe edilmiş; altının resmi fiyatı ons başına 35 dolarda 38 dolara çıkartılmış (dolar altına göre devalüe edilmiş); 15 Ağustos 1971’de tek

51 _{Seyidoğlu, 1999, a.g.e., ss.545-546} 52 _{Çağlar,a.g.e., ss.31-32}

taraflı ve geçici olarak kaldırılan altın konvertibilitesi bu kez diğer ülkelerin de onayı ile sürekli olarak kaldırılmış ve ayrıca sistemdeki esnekliği arttırmak üzere ulusal paraların dolar paritesi etrafındaki dalgalanma marjı %1’den %2.25’e çıkarılmıştır. Böylece tüneldeki yılan53 (para gurubuna göre esnek döviz kuru) uygulamasına başlanmıştır. 54 Buna ek olarak, 1972–1973 yıllarındaki tüketim malları fiyatlarındaki hızlı artış ve daha önemlisi, 1973–1974 yıllarında meydana gelen petrol şoku, sistemin yıkılmasında belirleyici faktör oldu.

1.5.1.4 Bretton Woods Sonrası Dönem: Esnek Kur Sistemleri ve Optimum Kur