II. BÖLÜM
2.6. II Dünya Savaşında Makedonya Türkleri
2.6.4. Bregalnica
Bregalnica ismi ile anılan bölge adını, Makedonya’nın doğu kısmında bulunan, ülke genelindeki ikinci en büyük nehirden almıştır. Bregalnica nehri Pehçevo, Berovo, Delçevo, Makedonska Kamenica, Vinica ile İştip şehirlerinin yanından geçmektedir. Adını telaffuz ettiğimiz şehirlerde HKS boyunca orada yaşayan Türk halkının savaşa dâhil olması ile yaptığı yardımlardan bahsetmek gerekir. 27 Mart 1941 tarihinde Üsküp ile diğer şehirlerde işgale karşı ayaklanan Makedonya’da yaşayan tüm milletler asker ile polis güçleri tarafından cebir kullanılarak kaba kuvvet ile halkın üzerine saldırmışlardır. Bölgeden uzaklaşmayan halk ise “esir düşmektense kabir daha iyidir” sloganları söylenmiştir245.
6 Nisan 1941 tarihinde Alman uçakları İştip’i bombalamaya başladığı zaman şehirde büyük can kaybı yaşanmıştır. Otina deresi yatağında üç yüzden fazla asker ve sivil hayatını kaybetmiştir ve bunların arasında Türklerin sayısı da bir hayli fazladır. Bulgarlar Bregalnica’da işlerini sağlama alma amacı ile Makedon ve Türkleri bölmek için Türk gençlerini zorunlu olarak Bulgaristan’a çalışmaya götürmüşlerdir. Bulgarlar düzeni sağlamak için bölgede yaşayan insanlara çeşitli baskılar uygulayarak kendilerine karşı gelinmesini engellemek istemişlerdir. Bu haksızlıklara maruz kalmış Türkler hakkında yaşanmış çok sayıda olaydan dikkat çekici olanlarına burada kısaca değinilcektir.
İştip'te lokanta işçisi Hasan Zekeriya’yı çalıştığı dükkânda öldürmüşlerdir. Yürükan’ın Şavarlı köyünde Pargo Osman’ı bıçaklamış, kahveci Azbi Akif'e hapishanede üç gün üç gece işkence etmiş, Radovişyargulica köyündeki cami imamı, karısı ve üç çocuğunu kendi evinde yakmışlardır246.
Bregalnica bölgesi Türklerinden olan Firuz Nazim savaş yılları boyunca Türk halkının en etkin kişilerinden biriydi. Bu sebeple Bulgarlar Firuz'u eğitim gördüğü İştip lisesinden atıp başka okullara kaydolmasına engel olmuşlardır. Bulgar askerleri tarafından üç defa hapse atılıp işkenceye maruz kalmış ve bir defa da sürgüne 245Şükrü Ramo, “ Bregalnica Türkleri Savaş'ta”, Birlik, 2 Ekim 1971, s. 2.
246 Şükrü Ramo, “ Bregalnica Türkleri Savaş'ta “ , Birlik, 5 Ekim 1971, s. 2.
gönderilmiştir. Bu dönemde işkence ve baskıya maruz kalmasına rağmen kimseyi ele vermeyerek 1941 Partizan Nişanını bileğinin hakkıyla kazanmıştır. Firuz Nazim kendisi ile birlikte SKOJ üyesi olan 18 kişilik bir grup ile çalışmalara devam etmiş ve Parti tarafından verilen her görevi başarı ile yerine getirmişlerdir. Bunların arasından Hasan Yaşar, Srem Cephesi’nde, Rıza İzzet ise bir kazada şehit düşmüştür. 10 Nisan 1941 tarihinde Firuz Nazim’in evinde istilacılara karşı yapılacak eylemler hakkında toplantı düzenlenmiştir. Bu eylemler, İştip Askeri Kışlası'nda birkaç bin esiri kurtarmak, istilacıların aldığı tedbirleri sabote etmek, yiyecek, giyecek, para, silah ve mühimmat toplamaktır. Nisan ortasında İştip’teki esirleri kurtarma görevi parti tarafından Firuz Nazim’e ve Şeyh Abdurahim Mehmet’e verilmiştir. Parti tarafından kendilerine verilen bu görev üzerine ismi geçen iki Türk Alman Komutanlığı'na gidip uyguladıkları taktik sonucu komutanı kandırıp Kışla'nın kapılarını açarak bütün esirlerin kışladan çıkmasını başarmışlardır. Mayıs'ın ilk haftasında komünist partisinin emri ile İştip merkezde ilçe müftülüğü ve vakıf dairesi kurulmuştur. Bu vakfın yönetim mekanizması tamamen Türklerden oluşuyordu. Müftülük ve vakıf dairesi tamamen HKS hizmetinde çalışıyordu. Parti teknik çalışmaları ilk olarak burada kuruldu. Komünist Parti çeşitli bildiri afiş ile propaganda gereçlerini gizli bir şekilde dört yıl boyunca burada bastırarak özel ulaklar vasıtası ile Bregalnica’nın bütün kent ve köylerine dağıtmıştır. Böylelikle HKS’nin bütün iletişim ağı Türkler tarafından kontrol edilip bütün ahali haberdar edilmiştir. İştip müftülük dairesi istila yılları boyunca Türklerin en önemli hareket merkezi olmuştur247.
Doğu Makedonya’da bulunan Plaçkovica ile Ovçepole yerleşimlerinde yaşayan Türklerin hepsi savaşa katılıp kurtuluşa hizmet etmekteydi. Örneğin Nazim Numan şehit olmuştur. İştip – Koçana-, Berovo arasında teşkilatlı etkinlik gösteren Türklerin sayısı yüksekti. 34 Türk savaşçı her türlü etkinliğe katılıp savaşmışlardır. Ovçepole ile Güney Vardar Kısmına düşen bölgede ise 9 Türk savaşçı önemli katkılar sunmuştur. 1944 yılının Temmuz ayında Plaçkovica’nın Liseç Köyü’ne varan 3 taburlu 4. Makedon Tugayı’nın 200 askerinden 20’si Türk'tü. Bölgedeki Türk ahalisi ise bunları sevinçle karşılayarak gece gündüz eşek ile beygirlerin sırtında un, ekmek,
247Şükrü Ramo, “ Bregalnica Türkleri Savaş'ta”, Birlik, 8 Ekim 1971, s. 2.
yağ, et, zeytin, şeker, tütün, bostan, giyecek eşya vb. yardımlar gönderiyorlardı. Gençler'in çoğu bu tugayın silahlı birliklerine katılmıştır. Ağustos ortasında Bulgar ordu birliklerine karşı Panuşa savaşlarını başarıyla yürüten bu tugayın Türk savaşçılarında Orahovicalı Emin Hasan ve Mustafa Yaşar ile Konçeli Emin Emin şehit düşmüştür. Türklerin savaşa iştiraki hızlanınca bir kaç bin kişilik birliklerin birine “ Müslüman Tugayı” adı verilmiş, Hafız Şükrü Şaban tugay imamı seçilmiştir248.
HKS savaşçısı olan Şükrü Ramo’nun anlattıklarına göre; savaş döneminde sürekli savaşa katılan ve sayıları günden güne artan Makedonya Türkleri, Makedonya'dan başlayarak Plaçkovica’dan Belasica’ya, Vardar’dan Srem ve Triyeste’ye kadar faşist istilacı kuvvetlerine karşı cesurca hücum edip bütün savaşlara katılmışlardır. İsmi geçen tüm cephelerde Türk askerlerinin mevcudiyetinden bahsetmektedir. Yugoslavya milletleri ile halklarının Kurtuluş Savaşı ve Devrim eserine önemli katkı sunmuşlardır. Şükrü Ramo ve Doğu Makedonya Türklerinin bölgedeki faaliyetlerini Halk Kurtuluş Ordusu ile Partizan Birliklerinin Genelkurmay başkanı General Mihajlo Apostolski de tasdikleyen bir açıklama yapmıştır; Bregalnica Bölgesinin Türkleri bütün kurtuluş savaşı boyunca Makedon milletiyle gerçek işbirliği yapmıştır. Her cephede eşit derecede savaşmışlardır. Alman – Bulgar istilacıları Bregalnica Türkleri arasında hiçbir işbirlikçi bulmayı başaramamışlardır. Bu Savaş cephelerinde yiğitlikle savaşan Nazim Liman, Muharrem Boyacı, İbrahim Şeker, Ülkü Balcı, Lütfü Şeker, Hasan Yaşar isimli savaşçıların hepsi şehit olmuştur. Sadece Blaça köyünde savaş döneminde toplam 31 kişi hayatını kaybetmiştir ve bunlardan 28’i Türk’tür. 8 Türk de yaralı olarak kurtulmuştur. Koçana yöresinden Türk kadınları arasında Kevser Mashar, Şefkiye Hasan ve Sabriye Dayre’nin sundukları katkılar da büyüktür. Makedonlarla birlikte Türk halkının erkek ve kızları Faşist düşmanlara ve bunların yardımcılarına karşı, sürekli olarak kanlı savaşlara katılıp canlarını yaşadıkları ülkenin refah ve özgürlüğü adına hiçe saymışlardır249.
248Şükrü Ramo, “ Bregalnica Türkleri Savaş'ta”, Birlik, 11 Ekim 1972, s. 2. 249 Şükrü Ramo, “ Bregalnica Türkleri Savaş'ta”, Birlik, 14 Ekim 1971, s. 2.