Altı Ocak Darbesi

Ülkede gerginliğin giderek artmasıyla 6 Ocak 1929 tarihinde Kral Alexander Karagjorgjevic Anayasa’yı askıya alarak Hükümetin ve Meclisin bütün yetkilerini üzerine alıp, siyasi partileri ve bütün dini ve milli oluşumları kapatarak yönetime el koymuştur45. 1931 yılında hazırlanan anayasa ile Halk Meclisi ve Senato olmak üzere

41 _{Marija Jovanovic, a.g.e, s. 38-39.}

4228 Ocak 1921 tarihinde Vidovdan Anayasası ismi ile yürürlüğe giren Anayasanın 1. maddesinde,

SHS Devleti Anayasal, Parlamenter Monarşi olarak tanımlanmaktadır. 3. Maddeye göre Krallığın Resmi Dili Sırpça – Hırvatça – Slovence’dir. 109. Maddeye göre ülke sınırları içerisinde yaşayan bütün Müslümanları Yargılama yetkisi ve görevi Devlet Şeriat Mahkemelerine aittir. 9 Eylül 1931 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanan SHS Krallığı'nın ikinci Anayasası 1921 Anayasası ile neredeyse aynıdır sadece 16. maddede ilkokul zorunlu hale getirilmiştir. SHS Krallığı Vidovdan Anayasası, 1931, Beograd.

43 _{Marija Jovanovic, a.g.e., s. 50-51.}

44 Ülger İrfan Kaya, Yugoslavya Neden Parçalandı ( Balkan Dramının Perde Arkası),Umuttepe

Yayınları, Kocaeli 2016, s. 39.

45Armağanoğlu Fahir, a.g.e., s. 183.

iki meclis öngörülmüştür. Halk Meclisi milletvekilleri seçimler sonucunda belirlenmekte Senato üyeleri ise Kral tarafından atanmaktaydı.

Yeni yapılanmayla SHS Krallığı isim değişikliğiyle Yugoslavya Krallığı’na dönüştürülmüş46ve ülke toprakları dokuz bölgeye (banovina) ayrılmıştır. Banovinanın

en yetkili kişisi Ban idi. Ban İçişleri Bakanlığı tarafından atanıyordu. Banovina meclisinde Ban da dâhil olmak üzere 75 kişi mevcuttu. Meclis oturumlarında Banovina hakkındaki tüm meseleler tartışılıyordu. Yeni kurulan bu sistem bir yerel yönetim mahiyetinde idi. Banovina Yönetimi'nin sahip olduğu haklar çok geniş bir yelpazeye sahipti. Sadece Ordu nezdinde hehangi bir yetkisi yoktu. 47

Kral 1934 Ekim ayında Fransa’ya yaptığı ziyaret esnasında bir Makedon milliyetçisi (VMRO) tarafından suikast sonucu öldürüldü. Kralın yerine Prens Paul tahta geçirildi. Bu olaydan sonra Krallık Yugoslavyası için çember iyice daralmıştır48_.

1939 yılı Nisan ayında ise İtalyanlar Arnavutluk sınırlarından içeri girdi ve böylelikle Mihver Devletler’i Yugoslavya sınırına ulaştı. Aradan çok uzun zaman geçmeden 6 Nisan 1941 tarihinde Alman uçakları Belgrad’ı bombalamaya başladı. İşgale karşı direnemeyen Yugoslav Ordusu 17 Nisan 1941 tarihinde teslim oldu49_.

1.3.3. İslam Dini Birliği

Avrupa’daki İslam Dini Birliklerinin en büyüğüydü. Bosna, Kosova, Makedonya, Sancak ve Karadağ bölgelerinde Müslüman nüfus çoğunluktaydı. Adı geçen ülkelerde İslam Dinine ait nişaneler mevcuttu (Cami, Medrese, Vakıf, Mektep, Tekkeler, Saat Kuleleri, Hamamlar ve Dershaneler).

1919 yılında çıkan kanun ile SHS Krallığı’nda İslam dinine ait yapıların korunacağı garantisi verilmişti. SHS Krallığı bu karardan sonra camileri, mezarlıkları ve diğer dini kurum ve yapıları korumakla mükellefti. Ülkedeki Müslümanların dini 46 _{Bilgin Çelik, a.g.e., s. 30.}

47 _{Jovanovic Vladan, Vardarska Banovina 1929-1941, Institut Za Noviju Istoriju Srbije, Beograd, s.}

137-142.

48Armaoğlu Fahir, a.g.e., s. 184. 49 Ülger İrfan Kaya, a.g.e., s. 40-42.

liderliğini yapan kişiye Reis-ül Ulema unvanı verilmişti. Yugoslavya Müslümanlarının dini merkezi ise Saraybosna idi. Bölgelerden sorumlu dini liderler Müftülerdi. İslam ile alakalı enstitülerin başına Müslümanlar getirilmişti. 1921 yılında SHS Krallığı’nda Müslümanların toplam sayısı 1.379.687 kişi olarak açıklanmıştı50_.

1921 yılı sayımlarına göre Vardar Makedonya’sının ya da Güney Sırbistan’ın % 48’i Müslüman ahaliden oluşuyordu. Bu bölgede 5 müftülük mevcuttu. Bunlar Üsküp, Prizren, Manastır, Novi Pazar, Plevlja müftülükleriydi. Bütün bu bölgelerden sorumlu müftü Üsküp müftüsü idi. Bu bölgeler için dini kararlar Üsküp’te alınırdı. Bu mıntıkada 1131 camii ve 419 imam mevcuttu.

Din işleri bütçesinin % 50’sini devlet karşılıyordu. Diğer yarısı ise vakıf gelirlerinden ve Müslüman halkın yaptığı ödemlerden temin ediliyordu. İmamların – din görevlilerinin kaldığı dairelerin harcamalarını ve kirasını devlet karşılamaktaydı51_.

17 Aralık 1920 tarihinde Üsküp'te Müslümanların Kongresi ismiyle bir kongre düzenlenmiştir. Kongrede, Müslümanların isteklerini belirten 10 maddelik bir bildiri imzalanmıştır. Bildiride dikkat çeken en önemli hususlar şunlardı:

 Eğitim ve Din alanında Müslümanlara otonomi verilmesi  Müslümanlar için özel Şeriat Mahkemeleri kurulması

 Bütün ilkokullarda derslerden önce ve sonra din dersinin işlenmesi

 Devletin ülke sınırları içerisinde Müslümanların kesin sayısını açıklaması ve bu sayıya göre Mecliste Müslümanlar temsil hakkı tanınması

 Devletin, Müslüman askerlerin fes takmalarına mani olmaması ve Müslüman askerlere ayrı kazanlarda yemek pişirilmesi talebinde bulunulmuştur. (Burada amaç Müslüman askerlerin domuz eti yemelerini engellemekti)

Ljube Davidovic Hükümeti Şeriat Mahkemeleri hususunda tolerans gösterip kurulmasına izin vermiş, diğer istekler ise kabul edilmeyip reddedilmiştir. Din 50_{Branko Petranovic,a.g.e., s. 42.}

51_{Jovanovic Vladan,} Drzava i İslamskaVerska Zajednica. Na Jugu,www.pescanik.net_{,(15.08.2013).}

Bakanı'nın girişimiylede 1920 yılında Medreselere 16 yaşından büyük çocukların kayıt olması yasaklanmıştır.

Müftülerin eğitim seviyelerinin düşük olması nedniyle müftülük devlet kontrolü altına alınmıştı. Şeriat Mahkemelerinde görev yapacak hâkimlerin olmayışından ötürü bu tür hâkimler Saraybosna'dan getirilmişti. Fakat bölgede istikrarsızlık olduğu için onlar burada çalışmak istememişlerdi. Bu olayın ardından Güney Sırbistan Müftülüğü Şeriat Mahkemelerinde hâkimlik görevini, medresenin son sınıf öğrencilerine vermiştir. Bunlar tecrübesiz ve aynı zamanda Türkçe'yi bilmeyen ve halk tarafından tanınmayan kişilerdi. Müftüler Belgrad'a gittikleri zaman yol, yeme, içme ve konaklama masraflarını devlet karşılamaktaydı.52 Müslümanların ortaokulları

medreselerdi. 1927 yılına kadar Güney Sırbistan’da 73 medrese bulunuyordu. Medrese binaları Osmanlı döneminde inşa edilmiş yapılardı.

1931 yılında hazırlanan yeni Anayasa’nın verdiği yetkiye dayanarak Yüksek Şeriat Mahkemesi Üsküp’te kurulmuştu ve Sancaklı Üç Müslüman Hâkim görev yapıyordu. Üsküp’te hâkim ve savcı bulunmadığı için hâkimler Bosna’dan getirilmişti. Şeriat Mahkemelerinde, hâkimler arasında anlaşmazlık yaşandığında bunu Adalet Bakanlığı çözmekteydi. Dolayısıyla bu mahkeme Adalet Bakanlığı’na bağlıydı53_.

1930 yılı itibarı ile Reis-ül Ulemanın merkezi Belgrad’a çekildi. Ulema meclisi ve 9 Müftü Kral tarafından atanıyordu54_.

1930 yılında İslam Dini Birliği ile ilgili kanunun Resmi Gazetede yayımlanarak55 yürürlüğe girmesiyle bu kurum Anayasa’nın güvencesi altında resmi

bir nitelik kazanmıştı56. 1931 yılında gerçekleştirilen sayımlarda Yugoslavya

Krallığı’nda toplam nüfus 13.934.038 kişi olarak belirlenmişti, Müslümanların sayısı ise 1.561.166 idi. Makedonya’daki Müslümanların sayısı ise 282.820 idi. Dolayısıyla

52 _{Jovanovic Vladan, Jugoslovenska Drzava i Juzna Srbija., s. 368-369.}

53Krallık Yugoslavya Anayasası, 9 Bölüm— 100 Madde, Belgrad, 9. Eylül. 1931. 54_{Branko Petranovic, a.g.e., s. 52.}

5525 Temmuz 1930 tarihinde 167 sayı ile Resmi Gazetede yayınlanmıştır. 56“ Zakon o İslamskoj verskoj zajednici”, Politika, Beograd, 1 Şubat 1930, s. 2.

İslam dini ülkede en büyük üçüncü din olarak kayıtlara geçmiştir57. Devlet, İslam Dini

Birliği'ne yılda 15,1 Milyon Denar maddi destekte bulunmuştur.

Miloslav Stojandovic, 1931 yılında eski anıtlar, tarihi eserler ve vakıfların, yerli ya da yabancı olması bakılmaksızın her ne pahasına olursa olsun korunması gerektiğini vurgulamıştır. Özellikle Türklerden kalma tarihi eserlere atıfta bulunmuştur. Camilerin yıkılmalarına karşı çıkmıştır. Bu şahıs Hükümete ilettiği bir başka talebinde Üsküp'te kilise yanında bulunan caminin tamir edilmesini ve Kurşunlu Han'ın müzeye dönüştürülmesi fikrini ortaya atmıştır. Bu talepler Din Bakanlığı tarafından reddedilmiştir. 1930 yılları başında İslam Dini Birliği, Güney Sırbistanda 819 vakıf bulunduğunu açıklamıştır.

1.3.4. Vardar Makedonyası’nda Türklere Yapılan

Haksızlıklar

Kavadarci şehrinde Müftülüğe ait olan arazi ve dükkânlar hükümet tarafından zor kullanılarak alınmıştır. Bazı şehirlerde ise Müslüman mezarlıkları, askeriyeden gelen talimatlar doğrultusunda askeri depoya dönüştürülmüştür. Kiçevo şehrinde Müslüman Mezarlığı Hristiyan çiftçilerin kullanmalarına tahsis edilmiştir. Gostivarda 3 dükkân ve 1 fırın kapatılıp devletin himayesine alınmıştır. Radovişte Emniyet Müdürlüğü, Medrese ve Kütüphane arazisini ele geçirmiştir.

Ohri şehrinde Eski İskender Bey Camii, Mezarlığı ile birlikte parka dönüştürülmüştür. Üsküp'te toplam alanı 40 dönüm olan 7 mezarlığa Devlet tarafından el konulmuştur. Dört Camiye de Devlet tarafından el konulmuştur. Bu camiler içerisinde Üsküp şehrinin Merkezinde bulunan Burmalı Camii de Polis Güçleri tarafından yıkılmıştır.

Radovişte Finans Müdürlüğü, Türkiye’ye ticaret için giden Türklerin mülkiyetlerini izinsiz olarak satışa çıkarmış, Devlet de bu mülkiyetlerin sahipleri aramasın diye tapularını Arşivlerden yırtıp yok etmiştir.58

57_{Stanovnistvo po veroispovjesti i maternjem jeziku, 31. Mart. 1931, Belgrad.} 58_{Jovanovic Vladan,} Jugıslovenska Drzava i Juzna Srbija., s. 371-372.