Dünya’ daki Botanik Bahçesi Örnekleri

Avrupa’nın ve dünyanın diğer ülkelerinin yetişkin birçok botanik bahçesi benzer zamanda farklı kültür ve uygarlıklara ilişik bahçelerin de sunulduğu alanlar olarak ilgi uyandırmaktadır. Bu doğrultuda incelendiğinde, “Çin Bahçesi ve Japon Bahçesi” kendine has doğal felsefesi bulunan uzak doğu bahçeleri, “İngiliz Bahçesi” kısmen formal hatları ile göz önüne çıkan ve geniş çim yüzeyleri olan bahçeler, “İran-İslam Bahçesi” ölüm öncesi ve sonrası hayatın sembolleşmesi için uğraşıldığı dört bahçe ifadesi ile belirtilen bahçeler, “İtalyan Bahçesi” uzun servilerin simetrik bir bahçeyi belirttiği bahçeler, “Mısır Bahçesi” piramitlerle sembolleşmiş genellikle hurma ağaçları ile süslenmiş bahçeler ifadeleriyle dünya bahçeleri içinde bulunan bahçelerden olmaktadır (Eroğlu vd., 2016: 34). Bahçenin doğumu Çin’deki Zhou hanedanına kadar uzanmasına rağmen, Avrupa kökenli bir botanik bahçenin modern konsepti olan İtalya’nın Padova Botanik Bahçesi 1545’te inşa edilmiştir. Bugün dünyada yaklaşık 2.500 tane botanik bahçesi bulunmaktadır. Bu botanik bahçeleri, birlikte yaklaşık 80.000 taksonu temsil eden 6 milyondan fazla canlı bitkiyi ya da dünyadaki tahmini vasküler bitki türlerinin yaklaşık dörtte birini oluşturmaktadır. Bu bahçeler küresel bitki biyoçeşitliliğinin ex situ korunması ve araştırılmasında merkezi bir rol oynamaktadır (Chen ve Sun, 2018). Dünya nüfusu daha çok kentleşmiş hale geldikçe, botanik bahçeler, sanayileşmiş ülkelerin önemli kültürel kaynakları arasında giderek daha fazla kabul görmektedir. Botanik bahçeleri artık erişemeyeceği doğal çevrenin şehir sakinliğini sunmakta, ayrıca nüfus baskısından zihinsel bir kaçış sergilemekte ve doğal dünyayla ilgisi olan yeni ilgi alanları ve hobileri önermektedir (Enclopaedia Britannica, 2018). Dünya çapında botanik

104

bahçeleri bilim, bahçecilik ve eğitim alanlarında büyük rol oynamaktadır. Dünyanın botanik bahçeleri arasında büyük bir çeşitlilik gösterdiği kabul edilmektedir. Bazıları, bilim, koruma, bahçecilik ve eğitimi desteklemek için hayati kaynaklar sağlayan, dünyanın birçok yerinden büyük canlı ve korunmuş bitki koleksiyonlarına sahip eski yerleşik kurumları oluşturmaktadır. Diğer botanik bahçeleri, genellikle kendi bölgelerine özgü bitkilerle çalışan daha yeni tesisleri oluşturmaktadır (Jackson ve Sutherland, 2000). Dünya genelinde Akdeniz ülkelerinden İspanya ile Eski Yugoslavya’nın 500’er adet endemik bitkiye sahip olduğu bilinmektedir. Toplam bitki sayısı bazında bitki sayıları şu şekildedir;

Tablo 16. Dünya Genelindeki Akdeniz Ülkelerinin Bitki Sayıları

AKDENİZ ÜLKELERİ BİTKİ SAYILARI

Bulgaristan 3.650 Adet Yunanistan 5.000 Adet Kıbrıs 2.000 Adet Suriye-Lübnan 3.500 Adet Irak 400 Adet İran 8.000 Adet Fransa 4.500 Adet Almanya 2.500 Adet İtalya 5.600 Adet İspanya 5.000 Adet Romanya 3.400 Adet İngiltere 2.000 Adet Macaristan 2.214 Adet İzlanda 377 Adet Norveç 1.715 Adet

Kaynak: Albayrak, 2013’tan uyarlanmıştır.

Avrupa’nın en çok endemik bitkisine sahip ülkesi olan Yunanistan 800 endemik bitkiye sahipliğiyle belirtilmektedir. Rakip ülke olan İtalya’nın endemik bitki sayısı 712, Japonya’nın 2.000, ABD’nin 4.036, İsviçre’nin ise 1 şeklinde olduğu ifade edilmektedir (Albayrak, 2013). Dünya çapında 148 ülkede botanik bahçelerinin ve arboretanın var olduğu bilinmekte ve 5 milyondan fazla canlı bitki koleksiyonunu muhafaza etmektedir. Koleksiyonları arasında, dünyanın bilinen vasküler bitki türlerinin neredeyse üçte biri olan 115.000’den fazla türün temsilcileri bulunmaktadır. Botanik bahçesi herbarisinde 142 milyondan fazla herbaryum örneği bulunmakta ve canlı koleksiyonlarında yaklaşık 6,13 milyon adet erişime sahip

105

olmaktadır. Batı Avrupa’nın 500’den fazla botanik bahçesinin, Kuzey Amerika’da 350’den fazlasının ve çoğunluğunun Çin’in olduğu Doğu ve Güneydoğu Asya’da ise 200’ün üzerinde olan Güney Asya botanik bahçelerinin çoğunun Hindistan’da bulunacağı belirtilmektedir (BGCI, 2018). Uluslararası Botanik Bahçeleri Birliği (BGCI) verilerine göre Almanya’da; 109, Fransa’da; 96, İtalya’da; 120 ve İngiltere’de; 199 botanik bahçesi bulunmaktadır. Türkiye’de ise 9 botanik bahçesi bulunmaktadır (Çarbuğa ve Pekerşen, 2017: 26). Dünyanın en güzel botanik bahçesi örneklerinden bazıları ise şu şekilde belirtilmektedir (Wanderlust, 2018; delhi.gov.in, 2018):

 Jardim Botanico, Rio de Janeiro, Brazil,

 Brooklyn Botanic Garden, New York City, USA,  Singapore Botanik Garden, Singapore,

 Royal Botanic Gardens, Sydney, Australia,  Royal Botanic Gardens, Kew, England,  Denver Botanic Gardens, Colorado, USA,

 Kirstenbosch National Botanical Garden, Cape Town, South Africa,  Montreal Botanical Garden, Montreal, Canada,

 Nong Nooch Tropical Botanical Garden, Chonburi Province, Thailand,  Berlin-Dahlem Botanical Garden and Botanical Museum, Berlin, Germany,  Acharya Jagadish Chandra Bose Indian Botanic Garden, Kolkata.

Dünya’da botanik bahçeleri olmayan birkaç ülke vardır. Uluslararası Botanik Bahçeleri Koruma Birliği (BGCI), bahçelerin küresel ağının Londra merkezli merkezinde, 118 ülkede 700’den fazla üyeye sahiptir. Bu bağlamda BGCI’nin binlerce yabani hayvanın neslinin tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olduğu botanik bahçelerinde 150.000’den fazla bitkiyi yetiştirdiği bilinmektedir. Kuruluşun üyeliğinin, tehdit altındaki türlerin 500’den fazlası için kurtarma planları oluşturduğu belirtilmektedir (Powledge, 2011). Botanik bahçeleri dünyada, nesli sona erme riski altında bulunan bitki çeşitlerinin tespit edilmesi, dünyadaki dinamik yaşama ortamlarının sağlanması, biyolojik yelpazenin devamlılığının elde edilmesi ve bitki tür çeşitliliğinin muhafaza edilmesi ile botanik bilim dalı hususunda tetkikler yapılmasına imkân sağlanmaktadır. Bu hususta da uygulanan çalışmaların merkezini

106

oluşturmaktadır (Çakmak ve Çimen, 2014: 12). Londra’nın güneybatısındaki Kew Kraliyet Botanik Bahçelerinin hem hoş düzeni ve mimarisi hem de araştırmaya olan bağlılığıyla uluslararası üne sahip olduğu bilinmektedir. Kew, 30.000’den fazla canlı bitkinin, bir milyondan fazla korunmuş bitki örneğinin ve devasa bir kütüphaneye sahip olduğu, son zamanlarda uzun vadeli depolamada donmuş mikropları muhafaza ettiği Millennium Seed Bank Projesi’ni eklemektedir (Powledge, 2011). Dünyadaki önemli botanik bahçelerinden bazıları ise bulunduğu ülke ve belirli bilinen noktalarıyla şu şekilde açıklanmaktadır (Çakmak ve Çimen, 2014: 16):

Tablo 17. Dünya’daki Önemli Botanik Bahçesi Örnekleri

Botanik Bahçeleri Ülkeler Açıklamalar

Kew Kraliyet Botanik Bahçesi

İngiltere- Londra

2003 yılında UNESCO aracılığıyla “Dünya Miras Alanı” olarak duyurulmuş olan ve geçmişi 16. yy.’a dayanan bahçedir.

Kirstenbosch Milli Botanik Bahçesi

Güney Afrika- Cape Town

1913 yılında ilk kez dünyadaki yerli bitki çeşitlerini muhafaza etmek için oluşturulan, botanik bahçesi olma vasfını elinde tutan, tarihsel ve estetik yönden dikkat uyandıran bahçedir.

Kyoto Botanik Bahçesi Japonya-Kyoto

1994 yılında UNESCO’nun “Dünya Mirasları” listesinde yer almaya hak kazanan bahçedir.

New York Botanik Bahçesi ABD-Bronx

Sunulan çiçek türlülüğü ile senede 800.000 turist çeken ve dünyanın en büyük bitki laboratuvarlarından birine sahip olan bahçedir.

Belçika Ulusal Botanik Bahçesi

Belçika-Meise

Özel koleksiyonundaki 3 milyon tür ile dünyanın en önemli botanik bahçelerinden biri olma niteliğine sahip olan bahçedir.

Denver Botanik Bahçesi ABD-Denver

Kuzey Amerika’nın farklı pek çok tematik bahçe, sera ile yaz aylarında konserlere ev sahipliği yaptığı amfi tiyatrosuyla meşhur olan ve dünyanın dört bir yanından soğuk ılıman iklim bitkilerine ilişik en büyük bitki birikimini bulunduran bahçedir.

Singapur Botanik Bahçesi Singapur

Ortamında 20.000’i aşkın orkide çeşidi, zencefil bahçesi, bir yağmur ormanı, yabani maymunlar ve tatlı su kaplumbağası gibi hayvanlar barındıran bahçedir.

107

Gerek yazın taramalarından edinilen neticeler ve gerekse de yerinde yapılan gözlemler yönünde pek çok botanik bahçesi içinde tematik bahçelerle karşılaşmak da muhtemel olmaktadır. Bunların içinde birtakım hayvanların da sunulduğu ufak bir hayvanat bahçesi olan Prag ve Olomouc (Çek Cumhuriyeti) botanik bahçesi bulunmaktadır. Tematik bahçeler kapsamında oluşturulan bahçelerin diğer önemli mekânlarını ortaya çıkaran nitelikler ise şu şekilde belirtilmektedir (Eroğlu vd., 2016: 33-34):

Tablo 18. Tematik Bahçeler Kapsamında Niteliklerine Göre Diğer Bahçe Türleri

“Rose Garden”

Türkiye’de “Gülistan” olarak belirtilen koku ile renk ahengi oluşturan ve umumi çizgileriyle simetrik bahçe şeklinde olan “Gül Bahçesi” dir.

“Mixed Garden”

Kew ve Royal Botanic Garden (Birleşik Krallık) kapsamında görülebilen, içeriğinde daha fazla görkemli çiçekleriyle otsu çeşitleri bilinmedik bir nizamda bir araya getirdikleri bilinen ve İngiliz bahçe sanatının önemli bir bileşeni olan bahçeler olarak ifade edilmektedir.

“Zen Garden”

Bilhassa kendine özgü felsefesi ile planlanan ve uzak doğu bahçe sanatları dâhilinde bulunan bahçeler olarak ifade edilmektedir.

“Topiary Garden”

Budamaya dayanıklı bitkilerin ağırlık olarak kullanıldığı ve değişik motiflerde budanan bitkilerin meydana getirildiği bahçeler olarak belirtilmektedir.

“Wisteria Garden” Baharın müjdeleyicisi olarak ifade edilmektedir.

“Maze Garden”

Budanmış bitkiler ile değişik bir aktivite olan labirent biçimindeki bahçeler şeklinde ifade edilmektedir.

“Saksı Bahçesi”

Yalnızca belli bir kap içinde sunulan bitkilerin meydana getirdiği bahçeler olarak ifade edilmektedir.

“Tropikal Garden”

Bilhassa sıcak iklim ve yağmur ormanlarının sembolü olan tropikal bitkilerin sunulduğu bahçeler olarak ifade edilmektedir.

Kaynak: Eroğlu vd., 2016: 33-34’nden uyarlanmıştır.

Dünya çapında botanik bahçelerini yılda 100 milyondan fazla kişi ziyaret etmektedir. Bunun nedeni, botanik bahçelerinin, bitkilerin güzelliği ve değerinin uygun bir görsel görüntü oluşturmasıdır (Essays, 2013). Botanik bahçelerinin etkinlik takvimi, nadiren yıllık olaylar (cadılar bayramı) ile çeşitli gösteriler ve yerel etnik

108

festivaller gibi yerel ilgi alanlarına yönelik etkinlikleri içermemektedir. Pek çoğunun müşterilerinin hayranlık duyması için manzaralarını heykeltıraşlarla noktaladığı belirtilmektedir. Çoğu botanik bahçelerinin, halkı ikna etmek için bir iki hediyelik eşya dükkânı gibi pazarlama kolları eklediği görülmektedir (Powledge, 2011). Genellikle eğitimsel ve görsel değerler üzerinden planlanan botanik bahçelerinin başlıca fonksiyonu bitkisel çeşitliliği bir araya getiren ve bunları sunan sahaları bir araya toplayabilmektir. Dünyada bitkilere ilişkin ex-situ ve in-situ tutumları olarak hem çeşitlilik hem de koruma pozisyonları bakımından tür ve ekosistemlerin muhafaza edilmesi ile alakalı iki ayrı tutum sunulmaktadır. Bir türe veya habitata ilişkin olarak tabii ortamından çok ayrı bir ortamda korunma ve devamlılık sağlamayı amaçlayan tutum ex-situ tutum, yerinde koruma amacına odaklanan tutum ise in-situ tutum olarak belirtilmektedir. Buna karşılık botanik bahçeleri ex-situ koruma pozisyonu içinde değerlendirilmektedir (Eroğlu vd., 2016: 31).

Dünya’daki tabii ve kültür bitkileri farklı meslek kümeleri veya değişik kuruluşlara hizmet sunan, farklı maksatlı akademik tetkikler yapan, hedeflerine mutabık olarak belirli bir nizam içinde büyüten botanik bahçeleri, ziyaretçilerin göz zevkine hitap etmektedir. Öte yandan da botanik bilimi üzerine türlü bilgiler vermeyi hedeflemektedir. Bunun yanı sıra dünyanın belli coğrafi bölgelerinde iktisadi değeri olan ve doğal olarak büyüyen türlü bitkilerin Türkiye’de yetiştirilerek uyum süreçleri sağlanmaktadır (Özçelik vd., 2006: 353). Konuya ilişkin olan bir çalışmada, Dünya Koruma Birliği Internatıonal Union for Conservation of Nature (IUCN) Kırmızı Listesi’ne göre; nesli sona erme riskiyle karşı karşıya olan 10.000’den fazla bitki türünün üçte biri ile dünyada varlığı onaylanan 270.000 bitki türünün ortalama %30’unun botanik bahçeleri tarafından kültüre uyarlandığı öngörülmektedir (Hepcan ve Özkan, 2005: 161).