Birleşik fiil grubu

1.6.1.3.13. 1. Ad + yardımcı fiil kalıbında kurulan birleşik fiil

Ad + yardımcı fiil kalıbında kurulan birleşik fiil grubu, bir ad unsurunun yüklem haline getirilebilmek amacıyla yanına et- ol- kıl- eyle- bulun- gibi yardımcı fiille oluşturduğu kelime grubudur. Ad + yardımcı fiil grubunda ad unsuru Türkçe olabildiği gibi yabancı dillerden giren sözcüklerde olabilir. Zira yabancı dillerden giren sözcükleri yüklemleştirebilmek için Türkçede ET. devrinden beri var olan ol- bol- fiilleri mevcuttur. hasta ol- yardım et- namaz kıl- vb. yapılar bu duruma örnektir.

Turgut Baydar (2013) ad + yardımcı fiillerin bir birleşik fiil fiil olarak kabul etmenin doğru olmadığını et- ol- gibi yardımcı fiillerin aslında bir cevheri fiil olduğunu kabul ederek bunları yüklemleştiriciler adı altında tek başlık altında incelenmesi ile ilgili şu açıklamalarda bulunmuştur: “İsim+yardımcı fiil şeklinde oluşan yapıların bir birleşik fiil oluşturmadıkları sonucuna varılmıştır. Çünkü diğer birleşik fiil türlerinde birleşiği oluşturan unsurlar arasında çok belirgin bir anlam ilişkisi vardır. Ancak söz konusu türde herhangi bir anlam ilişkisi değil, bir yapı birliği söz konusudur. Bu birlik de i- fiilinin işlevi ile aynıdır.”

Korkmaz(2014) ad + yardımcı fiilleri et-, ol-, kıl-, eyle-, bulun-, yap-, başlığı altında ele alırken yine aynı grubun içerisine sıfat fiil+ol- yardımcı fiil kalıbında kurulan birleşik fiilleri de dahil etmiştir. Nitekim bu fiiller niyet, alışkanlık vb. gibi durumlar bildirir.

42

1.6.1.3.13.2. Ad+fiil kalıbında anlamca deyimleşmiş kalıplaşmış birleşik fiil

Bir ad unsuruyla bir fiil unsurunun yan yana gelerek tek başlarına kullanıldıkları zamandaki anlamlarını yetirip yeni ve genellikle soyut, mecazi bir anlam oluşturdukları kelime grubudur.

Ad + fiil kalıbındaki birleşik fiiller deyimleşen soyut bir anlam oluşturabilirler fakat bu kalıptaki her fiilin deyim olmayacağı düşünülmektedir. Nitekim “Bizim memlekette atıcılıktan çok çabukluğu hüner sayarlar.” (Y.Kemal, ÇE, 20) cümlesinde hüner saymak fiili bir ad+fiil kalıbındaki birleşik fiil olabilir fakat deyim değildir.

Banguoğlu (2004: 316) ad + fiil kalıbında birleşik fiiller hakkında şu açıklamayı yapmıştır: “Bu tür birleşik fiillerde kullanılan fiiller asıl yardımcı fiiller olmayıp kullanıldığı yere göre yardımcı fiil işlevi kazanan fiillerdir. Bu tür birleşik fiillerde isim unsuru ekli veya eksiz olabilir; cümleye göre isim unsurunun aldığı ek değişebilir. İsim unsuru şekilce fiile özne, nesne, yer tamlayıcısı veya zarf göreviyle bağlanabilir. İsimleri fiilleştirmek üzere birleşik fiiller yapan al-, ver-, bul-, gör-, koş- gibi fiiller yarı yardımcı fiiller olarak da adlandırılır.”

Bu fiil grubu soyut olayları somutlaştırarak anlatımı zenginleştirmektedirler. Kalbını basmak fiili somut bir kavram olan kalıp adının bas-fiili ile birleşmesinden meydana gelir. Gerçek anlamıyla aynısı olmak, kopyasını çıkarmak anlamına gelen kelime grubu daha sonra benzetme ve kalıplaşma yoluyla bir şeyin aynı olduğunu doğrulamak, onaylamak anlamına gelmiştir.

Ad+fiil kalıbındaki deyimleşmiş fiilleri Zeynep Korkmaz (2014) içinde bulundukları ögelere göre iki ögeli ve üç ögeli kalıplaşmış birleşik fiiller olmak üzere iki ana başlık altında incelemiştir. Tabi bu ögelerin alt başlıkları da bulunmaktadır.

Ad+fiil kalıbındaki ögeler konusunda en geniş çalışmalardan birine sahip olan Deniz Öztürk (2008: 32) birleşik fiilleri fiilden önce gelen adın sayısına göre tek unsurlular, iki unsurlular, üç unsurlular ve dört unsurlular olmak üzere dört grupta incelemiştir.

43

Ad + fiil kalıbındaki birleşik fiil grubunun karşıladığı anlamın yapısından çok daha önemli olduğu, bu nedenle de belli bir yapısal sınıflandırmanın gerekli olmayacağı düşünülmektedir.

1.6.1.3.13.3. Bir hareketi tasvir eden birleşik fiiller

Asıl fiilin üzerine -A, -I, -U, -(I)p/-(U)p zarf fiillerinin getirilmesinin ardından, asıl fiildeki hareketin kılış tarzını bildirme görevine sahip yardımcı fiilin kullanılmasıyla oluşan kelime grubuna tasviri fiil denir. Tasviri fiiller bugün Anadolu ağızları başta olmak üzere dilimizde varlığını sürdürmektedir. Bu fiiller hareketin yapılış tarzını belirler. Korkmaz (2014: 708) tasviri fiillerin oluşumu ve işlevi hakkında şu açıklamayı yapmıştır: “Tasvir fiiller iki ayrı fiilin kaynaşmasından oluşmuş birleşiklerdir. Bu birleşikler içindeki birinci fiil -A, -I veya -(y)Ip zarf-fiil yapısındadır ve asıl anlam bu fiildedir. İkinci fiil ise esas fiil olduğu halde, anlam kayması yoluyla yavaş yavaş sözlük anlamından farklı bir anlam kazanmış hem de esas fiile bazı anlamlar katan yardımcı fiil durumuna gelmiştir. Yardımcı fiilin görevi esas fiildeki oluş ve kılışın tarzını tasvir etmektir.”

Nadir İlhan (2001) -I, -U, -A ünlülerini zarf fiil yapan ekler olarak değil tasviri fiille kalıplaşmış bir yardımcı ünlü olarak kabul ederek şu açıklamayı yapar:

Zarf fiil eklerinin bir işlevinin de bağlama işlevi olmasına karşılık, birleşik fiillerde yer alan bu seslerin zarf fiil yapma fonksiyonu yoktur. Zarf fiil yapan eklerin bir işlevi bağlamadır. Yani zarflaştırdıkları fiili yükleme bağlamak suretiyle, yüklemin yapılış şekli, tarzı ve zamanı açısından yüklemi tamamlamaktadırlar. Böyle bir kuruluşla da bunlar bir birleşik fiil meydana getirmemektedirler. Örneğin Ali okula koşarak geldi. Ayağını top oynarken burktu. Maçı kaybedince ağlayıp oturdu. Maçı kaybettiği için ağlayarak oturdu. Ancak bağlama ünlüsü bunlardan farklı olarak iki fiili bir birine bağlamakta ve birleşik fiil meydana getirmektedir. Maçı kaybedince ağlaya yazdı.(ss.7)

Fiil + zarf fiil kalıbında kurulan birleşik fiil (tasviri fiiller) aldıkları ekin asıl fiile kattığı anlama bağlı olarak; yeterlilik fiili, sürerlilik fiili, tezlik fiili, yaklaşma fiili olmak üzere dörde ayrılır.

44