Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963 1967)

1950 – 1953 yılları; ithalat ve dış yardımlar, tarımda makineleşme, peş peşe gelen tarımda iyi hasat dönemleri vb. gelişmelerle ekonominin bolluk yılları olarak kaydedilmiştir. Tarım üretimi ve dış yardımlar, ülkede yapılan tüm altyapı ve sosyal yatırımların temelini oluşturmaktadır. Fakat 50’lerin ikinci yarısından itibaren enflasyon baş göstermiştir. Tarıma açılan arazilerin sınırına gelinmesi, kontrolsüz büyüyen dış borç ve buna bağlı baş gösteren ödeme dengesizlikleri vb. sorunlar 50’lerin sonuna doğru devleti yeni düzenlemelere yöneltmiştir:

İlk yıllarda gerek iç, gerek dış piyasada çok liberal bir tutum gösteren iktisadi politika, darlıkların ve sıkıntıların ortaya çıkması ile gittikçe kontrole doğru sürüklenmiştir. Dönemin sonuna doğru ekonomi ancak günden güne alınan geçici tedbirlerle ayakta durabilen, dengesiz ve güçsüz bir duruma düşmüştür. Gittikçe hızlanan enflasyon ve gerek iç, gerek dış ticarette dar boğazlar karşısında 4 Agustos 1958 de oldukça geniş bir istikrar politikasına girişildi. Paranın dış değeri fiili devaluasyona tabi tutuldu, oldukça büyük ölçüde bir dış yardımla dış ticaret tıkanıklıkları giderildi ve içerde kredi muslukları sıkıldı. Bu dengeye getirme işleminin sonuçları iyice belirmeden 27 Mayıs 1960 ihtilali oldu.148

146 _{1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası 166. Madde, https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2018.pdf, Son}

erişim: 17.04.2019.

147 _{T.C. Cumhurbaşkanlığı, Strateji ve Bütçe Başkanlığı websitesi, Tüm Kalkınma Planları} http://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/, Son erişim: 15.03.2019.

148 _{T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1963-1967 (Ocak 1963),} http://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/10/Birinci_Bes_Yillik_Kalkinma_Plani-1962-1967.pdf, S. 11., Son erişim: 15.03.2019.

32

1950 - 60 yılları arasında, Türkiye’de milli gelir konusunda tutulan istatistikler yalnızca üretilen mallara ilişkindir. Refah düzeyi, vatandaşların tüketimi yahut yapılan yatırımlar üzerinden değil yalnızca üretilen mallar üzerinden hesaplanmaktadır. Birinci Kalkınma Planı’nda tespit edildiği üzere dönemin en çok yatırım yapılan iki alanı makine donatım ve inşaattır.149 _Türkiye'nin

Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 15 yıllık bir ileri projeksiyonu içeren perspektif plânın ilk adımıdır.150 _{Dünya çapında etkileri hissedilen 30’lardaki büyük buhran ve ardından patlak veren}

II. Dünya Savaşı koşulları dış ticareti zorlaştırınca ülkenin kendi üretimlerinin yetersizliği net biçimde hissedilmeye başlanmıştır. Bu sebeple Devlet Planlama teşkilatının hazırladığı ilk iki plan bütünlüklüdür. Sanayileşmiş, ihtiyaçlarını iç üretim ve gerektiğinde ithalatla karşılayabilen, modern, medeni devletler seviyesini yakalamak temel hedef olarak belirlenmiştir. Devletin üretimde tarımdan sanayiye geçiş için sermaye yaratma görevini üzerine aldığı bir dönemdir. Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT, ilki 1934, Sümerbank) bu amaçları gerçekleştirilmek üzere oluşturulmuştur. Devlet tekelinde üretimin ağırlıklı olduğu bir yapı söz konusudur.151

1923’ten 60’lara kadar Türkiye hakkında tutulan kapsamlı bir istatistik yoktur. Türkiye’nin ilk genel nüfus sayımı 1927’de yapılmıştır. 1927’de nüfus 13 milyon civarındadır ve nüfusun %82,2’si köylerde yaşamaktadır, üretim ve geçim tarıma bağlı dolayısıyla da toprağa ve iklim değişimlerine bağımlıdır. İyi hasat-kötü hasat yılları yaşam koşullarını ve ülkenin ihtiyaçlarının ne kadar karşılanacağını belirlemektedir. 1960 yılına gelindiğinde ise genel nüfus 30 milyon civarına yaklaşmıştır ve köylü nüfusu %71,3’e gerilemiştir. 152 _{Uygulanan planlı gelişme politikaları}

sayesinde, 1930’larda nüfusun %20’si civarı okur-yazarken 60’ta bu oran iki katına çıkmıştır.153

1960’ların başında Türkiye, refah, sağlık, eğitim ve pek çok açıdan gelişmemiş ülkeler kategorisindedir. Okul çağındaki nüfusun yarısından fazlası okuma-yazma bilmemekte, köylerin %53’ü ve belediyelerin %55’i temiz, kolay erişilebilir içme suyundan mahrum vaziyettedir. Nüfusun %70’e yakını elektrikten yoksundur. Yeni doğan bin çocuktan 165’i bir yıl içinde ölmektedir. Şehirlerde ikamet edinilen konutların %30’u yaşanamayacak vaziyettedir ve gecekondularda yaşayan insan sayısı 1,2 milyondur.154

Elektrik altyapısı ve yeterliliği konusunda durum özetle şu şekildedir: “. . . nüfusun yüzde 30,5 i elektrikten yararlanmaktadır. . . . Yurdumuzda iki büyük enterkonnekte sistem, birkaç

149 _{Birinci Plan, S. 16.} 150 _{A. g. e. S. 33.} 151 _{A. g. e. S. 10.} 152 _{A. g. e. S. 7.} 153 _{A. g. e. S. 8.} 154 _{A. g. e. S. 26.}

33

bölgesel sistem kurulmuştur, geri kalan yerler dizel santralları ile beslenmektedir.” 155 _{Planın ifade}

ettiği haliyle; posta, telgraf altyapısı yeterli görünmekte, telefon şebekeleri ve radyo istasyonlarının ihtiyaçlar yönünde geliştirilmesi not edilmekte ve televizyon konusu teknolojinin maliyetindeki değişikliklere göre değerlendirilebilecek bir şey olarak ileri bir tarihe bırakılmaktadır.156

Haberleşme (posta, telgraf, radyo vs. telekomünikasyon) altyapısıyla da tamamen devlet ilgilenmektedir. Çoğu hizmet ve üretim devlet tekelinde olsa da devlet, özel teşebbüsleri destekleyerek büyümelerini sağlayan bir pozisyondadır. Ülkenin gelişmesi için devlet, kamu yararı ilkesiyle uygulayıcı olarak faaliyettedir. Devletin tekelinde malların üretimi, hizmetlerin ulaştırılması, sermaye birikimi söz konusudur. Yeni doğmakta olan sanayide korumacılık, serbest pazarda rekabete dayanmasını sağlayacak özel koruyucu, destekleyici tedbir ve teşvikler; ithal ürünlere dair ise yerli ürünleri güçlendirecek şekilde kısıtlamalar, kotalar vb. yaptırımlar dönem boyunca uygulanacaktır.

Birinci planın girişinde özetlenen 7 maddelik hedeflerin sonuncusu, sosyal kalkınma hedefine ilişkindir. Yalnızca iktisadi değil özgürlüklerin demokrasiyle birlikte gelişmesi hedef olarak ifade edilmişir:

İnsan hak ve hürriyetlerini, milli dayanışmayı, sosyal adaleti, ferdin ve toplumun huzur ve refahını gerçekleştirmeyi ve teminat altına almayı mümkün kılacak bir demokratik düzeni kesin olarak seçmiş olan Türk Milletinin, Anayasamızda açık ifadesini bulan iktisadi ve sosyal hayatı, keyfi ve plansız davranış tecrübelerine son verip adalete, tam çalışma esasına ve herkesin insan haysiyetine yaraşır bir yasayış. seviyesi sağlanması amacına göre düzenleme arzu ve azmine uygun olarak: Milli tasarrufu artırmak, yatırımları toplum yararına, gerektirdiği önceliklerle yöneltmek ve iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmek üzere Birinci Beş. Yıllık (1963 - 1967) Kalkınma Planı hazırlanmıştır.157

Bu dönemde, kalkınma denen sürecin toplumun yapısında bir değişiklik getireceğine, Türkiye’nin hızlı değişimlere ayak uydurabilmesi için toplumun üretici, eğitici, girişimci, idareci tüm kesimleriyle birlikte sorumlu olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle planda, iktisadi olarak ele alınan bir kalkınma anlayışıyla sosyal yapıdaki dönüşümlere cevap üretilemeyeceği tespitine dayanılarak doğrudan ekonomik kalkınmayla ilgili görünmeyen konular ile bağlantılar kurulmuştur. Örneğin hızlı nüfus artışı, kentlere göç, nüfusun demografik (kentli-köylü, yaş grupları vb.) dağılımı vb. farklı konular hep birlikte ele alınır. İç içe geçen sorunlara yanıt bulma ve hızla sanayileşme hedefi için karma ekonomi (iktisadi faaliyetin hem devlet hem özel kişilerin tekelinde bulunması) yapısının en uygun model olacağı ileri sürülmüştür.158

155 _{A. g. e. S. 379.}

156 _{A. g. e. S. 384.} 157 _{A. g. e. S. 2.} 158 _{A. g. e. S. 65 – 66.}

34

1963’te doğa bilimlerinde uygulamalı araştırmalar yapmak, araştırmalara yön vermek, teşvik etmek için 278 sayılı Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Kurulması Hakkına Kanun ile araştırma kurumu kurulmuştur.159 _{60’larda çıkarılan kanun dönemin ruhuna uygun}

olarak kuruma pek çok denetleyici, teşvik edici vs. (hem denetim hem uygulama) sorumluluklar vermiştir. Aynı zamanda kalkınma planları doğrultusunda toplum refahını arttırmak üzere çalışma (üretim yapma) rolü biçilmiştir. Kurum kanunu pek çok değişikliğe uğramış en son Türkiye Bilim ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) haline gelmiştir.