Bir Ayetin Başka Bir Ayetle Tefsir

Örnek 1:

} َينّْلاَّضلا َلاَو ْمِهْيَلَع ِبوُضْغَمْلا ِْيرَغ ْمِهْيَلَع َتْمَعْ نَأ َنيِذَّلا َطاَرِص{

“Nimete erdirdiğin

kimselerin yoluna (ilet); gazaba uğrayanların, ya da sapıtanların yoluna değil.”155

Hacı PaĢa, ayette geçen

ْمِهْيَلَع ِبوُضْغَمْلا

“gazaba uğrayanlar…” ifadesini, Maide

suresindeki

}… ِوْيَلَع َبِضَغَو ُوَّللا ُوَنَعَل ْنَم{

“Allah‟ın kendilerine gazap ettiği”156 ayetiyle açıklamaktadır. Bu ayette Yahudilerden bahsedildiğinden gazaba uğrayanlar

Yahudilerdir, demektedir. Yine ayette geçen

َينّْلاَّضلا

“sapıtanlar” kelimesiyle de

Hristiyanlar‟ın kastedildiğini:

}… ًيرِث َك اوُّلَضَأَو ُلْبَ ق ْنِم اوُّلَض ْدَق{

“…Hem sapıttılar, hem de çoğunu saptırdılar…”157

ayetiyle açıklamıĢtır.

Fakat devamında, “Yaratıcıyı inkâr edenlerle müĢrikler din bakımından hiristiyan ve yahûdîlerden daha pistirler; bu nedenle, onların dinlerinden sakınmak daha evlâ olur” diyerek meĢhur olan bu görüĢün zayıf olduğunu söylemiĢtir. Müfessir: “Kendilerine gazab edilmiĢler”in kâfirler; “sapıtanların” ise, münafıklar olduğunu söylemek ihtimal dahilindedir. Bu böyledir, çünkü Cenâb-ı Hakk, Bakara sûresinin ilk beĢ ayetinde mü‟minleri zikrederek, onları medhetmiĢ; sonra, “O

kâfirler yok mu...”158 diyerek, kâfirlerden bahsetmiĢ; daha sonra da “Ġnsanlardan,

155 _{Fatiha Suresi, 1/7.}

156 _{Maide Suresi, 5/60.} 157 _{Maide Suresi, 5/77.} 158 _{Bakara Suresi, 2/6.}

iman ettik diyenler vardır”159

diyerek, münafıklardan bahsetmiĢtir. Burada da, aynı Ģekilde

“ ْمِهْيَلَع َتْمَعْ نَأ”

diyerek önce mü‟minlerden baĢlamıĢ, sonra

“ ْمِهْيَلَع ِبوُضْغَمْلا ِْيرَغ”

diyerek kâfirleri zikretmiĢ, daha sonra da

“ َينّْلاَّضلا َلاَو”

diyerek, münafıklardan söz

etmiĢtir.” diyerek ayeti izah etmiĢtir.160

Örnek 2:

}...وَّللا ِْيرَغِل ِوِب َّلِىُأ اَمَو ِريِزْنِْلخا َمَْلحَو َمَّدلاَو َةَتْيَمْلا ُمُكْيَلَع َمَّرَح اََّنَِّإ{

“ġüphesiz O size

ölü hayvan etini, kanı, domuz etini, Allah‟tan baĢkası için kesilen hayvanı haram kılmıĢtır.”161

Ayette geçen

“ َمَّدلا”

“kan” kelimesini

}… ٍريِزْنِخ َمَْلح ْوَأ اًحوُفْسَم اًمَد ْوَأ{

“Yahut akar

kan veya domuz etini…”162 ayetinde “akar kan”163 olarak takyîd etmiĢtir.164

Örnek 3:

}... ِءاَمَّسلا َلىِإ ىَوَ تْسا َُّثُاًعيَِجم ِضْرَْلأا ِفي اَم ْمُكَل َقَلَخ يِذَّلا َوُى{

“Yerde olanların

hepsini; sizin için yaratan O‟dur. Sonra, göğe doğru yönelerek yedi gök olarak onları düzenlemiĢtir.”165

ayetini tefsir ederken kâinâtın ne kadar sürede yaratıldığı konusu üzerinde durmuĢ ve bu ayeti, Fussilet suresindeki Ģu ayetlerin tefsir ettiğini beyan etmiĢtir:

{

ِمَلاَعْلا ُّبَر َكِلَذ اًداَدْنَأ ُوَل َنوُلَعَْتََو ِْينَمْوَ ي ِفي َضْرَْلأا َقَلَخ يِذَّلاِب َنوُرُفْكَتَل ْمُكَّنِئَأ ْلُق

َين

}

{

اَهيِف َلَعَجَو

ِف َرَّدَقَو اَهيِف َكَراَبَو اَهِقْوَ ف ْنِم َيِساَوَر

َينِلِئاَّسلِل ًءاَوَس ٍماَّيَأ ِةَعَ بْرَأ ِفي اَهَ تاَوْ قَأ اَهي

}

{

ِءاَمَّسلا َلىِإ ىَوَ تْسا َُّثُ

...

}

“De ki: “Siz mi yeri iki günde (iki evrede) yaratanı inkâr ediyor ve O‟na

ortaklar koĢuyorsunuz? O, âlemlerin Rabbidir.” O, dört gün içinde (dört evrede),

yeryüzünde yükselen sabit dağlar yarattı, orada bolluk ve bereket meydana getirdi ve

159

Bakara Suresi, 2/8.

160

Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, SK, Carullah, vr. 38a.

161 _{Bakara Suresi, 2/173.} 162 _{En‟am Suresi, 6/145.} 163

Buna göre, karaciğer ve dalak, kanın haramlığı kapsamı dıĢında tutulmuĢ olup temizdir. Usûlünce kesilmiĢ, eti yenen hayvanın etinin (damarlarının) içinde kalan kan da temizdir. Bkz. Öğüt, Salim, “Tahâret”, DĠA, Ġstanbul 2010, XXXIX, 383.

164 _{Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, SK, Carullah, vr. 228}a_. 165 _{Bakara Suresi, 2/29.}

orada rızık arayanların ihtiyaçlarına uygun olarak rızıklar takdir etti. Sonra da göğe yöneldi…”166

Müfessir devamla Ģunları söylemiĢtir: “Yerin yaratılması iki günde, rızıkların takdir edilmesi de diğer bir iki gündedir. Sonra Cenab-ı Hak, diğer iki günde semaya yönelmiĢtir. Nitekim birisi, “Kûfe‟den Medine‟ye yirmi gün, Mekke‟ye ise otuz gündür” diyebilir; o bu ifadesiyle toplamının “otuz gün” olduğunu kastetmiĢtir. Yani bunun toplamı, Cenab-ı Hakk‟ın

} ٍماَّيَأ ِةَّتِس ِفي َضْرَْلأاَو ِتاَواَمَّسلا َقَلَخ{

“Allah gökleri ve yeri

altı günde yaratmıĢtır.”167

ayetinde buyurduğu gibi altı gündür.”168

Örnek 4:

} َنوُرَصْنُ ي ْمُى َلاَو ٌلْدَع اَهْ نِم ُذَخْؤُ ي

َلاَو ٌةَعاَفَش اَهْ نِم ُلَبْقُ ي َلاَو{

“Hiçbir kimseden

herhangi bir Ģefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz. Onlara yardım da edilmez.”169

Bu ayette geçen

ٌلْدَع

kelimesi müellife göre fidye anlamındadır.170 Nitekim

{

َلا ٍلْدَع َّلُك ْلِدْعَ ت ْنِإَو

اَهْ نِم ْذَخْؤُ ي

...

}

“(KurtuluĢu için) her türlü fidyeyi verse de bu ondan

kabul edilmez.”171

ayet-i kerimesinde de aynı anlamda kullanılmıĢtır.172

Örnek 5:

}… ْمِِلذْوَ ق َلْثِم ْمِهِلْبَ ق ْنِم َنيِذَّلا َلاَق َكِلَذَك{

“Bunlardan öncekiler de tıpkı böyle, bunların dedikleri gibi demiĢti.”173

Müellife göre “öncekiler”den kasıt Ġsrailoğulları‟dır. Çünkü Ġsrailoğulları da Musa (a.s.)‟a

…}

ًةَرْهَج َوَّللا ىَرَ ن َّتََّح َكَل َنِمْؤُ ن

ْنَل{

“Biz Allah‟ı açıktan açığa görmedikçe

sana asla inanmayız”174

demiĢlerdi.175

166 _{Fussilet Suresi 41/9-11.}

167 _{Hûd Suresi, 11/7.} 168

Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, SK, Carullah, vr. 96b.

169

Bakara Suresi, 2/48.

170 _{“Adl” kelimesinin bu anlamı için bkz. Ferâhidî, Halil b. Ahmed, Kitabü‟l-Ayn, Thk. Mehdî}

Mahzevî, Ġbrahim Samirâî, tsz, II, 39.

171

En‟am Suresi, 6/70.

172 _{Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, SK, Carullah, vr. 135}a_. 173 _{Bakara Suresi, 2/118.}

174 _{Bakara Suresi, 2/55.}

Örnek 6:

}... ِوْيَ ب ِقَع ىَلَع ُبِلَقْ نَ ي ْنَِّمِ َلوُسَّرلا ُعِبَّتَ ي ْنَم َمَلْعَ نِل َّلاِإ اَهْ يَلَع َتْنُك ِتيَّلا َةَلْ بِقْلا اَنْلَعَج اَمَو{

“Biz bu yöneldiğin kıbleyi özellikle Resul‟e uyanlarla sırt çevirenleri ayırt edelim diye belirledik…”176

ayetinde geçen

اَنْلَعَج

kelimesinin burada

اَنْحَرَش

manasında

kullanıldığını, Maide suresinde geçen ve develerin özelliklerine göre isimlerini bildiren

}... ٍةَيرَِبَ ْنِم ُوَّللا َلَعَج اَم{

“Allah ne bahîre, ne sâibe… diye bir Ģey

açıklamamıĢtır.”177

ayet-i kerimesiyle tefsir etmiĢtir.178

Müellifin burada

“ نحرشا ”

yerine

“ رشا ” عن

kelimesini kastettiğini, müstensihin

sehven tahrîf yaptığını tahmin etmekteyiz. Çünkü

“لعج”

kelimesi lügatte “meĢrû

kılma ve hükmetme” manasında kullanılmıĢtır. Fakat “açıklama” manasında

kullanılmamıĢtır.179

Ayrıca müfessir Râzî de ayetteki bu kelimeyi “meĢrû kılma ve

hükmetme” manasıyla açıklamıĢtır.180

Örnek 7:

} َنوُرَظْنُ ي ْمُى َلاَو ُباَذَعْلا ُمُهْ نَع ُفَّفَُيُ َلا

{

“Artık ne kendilerinden azap

hafifletilir, ne de yüzlerine bakılır.”181

Müellif, ayette geçen

َنوُرَظْنُ ي ْمُى َلاَو

cümlesini

ِرا َذ ْع ِت ْل ِل َنو َه ُل ُْيِ لا

“Onlara özür dilemeleri için süre tanınmaz” Ģeklindeki açıklamasını Ģu ayet-i kerimelere

dayandırmıĢtır182

:

}نوُرِذَتْعَ يَ ف

ْمَُلذ ُنَذْؤُ ي َلاَو

َنوُقِطْنَ ي َلا ُمْوَ ي اَذَى{

“Bu, konuĢamayacakları

gündür. Onlara izin de verilmez ki, özür dilesinler.”183

176

Bakara Suresi, 2/143.

177

Maide Suresi, 5/103.

178 _{Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, SK, Carullah, vr. 199}a_.

179 _{Ġbn Manzûr, Ebü‟l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü‟l-„Arab, Vezâretü‟Ģ-}

ġüûni‟l-Ġslamiyye ve‟l-Evkâf ve‟d-Da‟veti ve‟l-ĠrĢâd, tsz., XIII, 117.

180 _{Râzî, Fahreddin, Mefâtîhu‟l-Gayb, Çev. Suat Yıldırım vd., Akçağ Yay., Ankara 1988, III, 544-545.} 181 _{Bakara Suresi, 2/162.}

182 _{Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, SK, Carullah, vr. 218}a_. 183 _{Mürselat Suresi, 77/35-36.}

Örnek 8:

}.

.. ُوَّلَِلز ُيْدَْلذا َغُلْ بَ ي َّتََّح ْمُكَس ُؤ ُر اوُقِلَْتَ َلا َو{

“Kurban, mahalline varıncaya

kadar baĢlarınızı traĢ etmeyin.”184 Müellife göre

ُوَّلَِلز

kelimesi, “kurban kesilen yer,

yani harem sınırlarının tamamı” manasınadır. Nitekim Hac suresinde de

َلىِإ اَهُّلَِلز َُّثُ{

ِقيِتَعْلا ِتْيَ بْلا

}

“Sonra da kurbanlık olarak varacakları yer Beyt-i Atik (Kâbe)‟dir.”185

Ģeklinde açıklanmaktadır.186

Örnek 9:

} َينِنِمْؤُمْلا َنِم اًقيِرَف َّلاِإ ُهوُعَ بَّ تاَف{

“Ġnananlardan bir grup dıĢında hepsi ona

(Ģeytana) uydular.”187

Müellif, bu ayet-i kerimede anlatılan, mü‟minlere Ģeytanın hiçbir etkisinin olmadığıyla ilgili, o mü‟minler ki onlara Ģeytanın hiçbir hâkimiyeti yoktur diyerek ayeti, Hicr suresinde geçen

} َنيِواَغْلا َنِم َكَعَ بَّ تا ِنَم َّلاِإ ٌناَطْلُس ْمِهْيَلَع َكَل َسْيَل يِداَبِع َّنِإ{

“Azgınlardan sana (Ģeytana) uyanlar dıĢında, kullarım üzerinde senin hiçbir hâkimiyetin yoktur”188 ayet-i kerimesi ile açıklamıĢtır.189

Örnek 10:

}…اََلذ َكِسُْمِ َلاَف

ٍةَْحَْر ْنِم ِساَّنلِل ُوَّللا ِحَتْفَ ياَم{

“Allah‟ın insanlar için açtığı

rahmeti kısabilecek yoktur.”190

Bu ayette geçen “rahmet” kelimesi müellife göre “peygamberlik” manasındadır. Çünkü Zuhruf suresinde

}... َكّْبَر َةَْحَْر َنوُمِسْقَ ي ْمُىَأ{

“Rabbinin rahmetini onlar mı bölüĢtürüyorlar?”191

denilerek ayetin bağlamından

burada “rahmet” kelimesi ile peygamberlik kastedildiği görülmektedir.192

184

Bakara Suresi, 2/196.

185

Hac Suresi, 22/33.

186 _{Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, SK, Carullah, vr. 255}a_. 187 _{Sebe Suresi, 34/20.}

188

Hicr Suresi, 15/42

189 _{Hacı PaĢa, Mecma‟u‟l-Envâr, ĠÜK, vr. 15}b_. 190 _{Fatır Suresi, 35/2.}

191 _{Zuhruf Suresi, 43/32.}

Belgede Hacı Paşa ve Mecma'u'l-Envâr fî Cemî'i'l-Esrâr adlı tefsirindeki metodu (sayfa 52-57)