Arapça Tıbbî Eserler

1.2.1.2.1. Kitâbü’t-Te’âlîm

)ميلاعتلا باتك(

7 Receb 771 (4 ġubat 1370) günü ġeyhûn Medresesi‟nde tamamladığı eserinin önsözünde Hacı PaĢa bu kitabı, Hipokrat, Câlînûs, Ġbn Sînâ, Necîbüddin es- Semerkandî ve Alâeddin Ali b. Ebi‟l-Hazm (Ġbnü‟n-Nefîs) gibi meĢhur hekimlerin eserlerinden naklederek yazdığını bildirmektedir. Yahudi-Hristiyan ayrımı

97 _{Hacı PaĢa‟nın Teshîl adlı eserine ilave etmiĢ olduğu, organların seğirmelerinden çıkarılan tıbbî}

manaları anlatan bir risaledir. Bkz. Ünver, a.g.e., s. 37.

98 _{Ünver, a.g.e., s. 37.} 99 _{Ünver, a.g.e., s. 34-36.}

100 _{Ünver, a.g.e., s. 37; Akpınar, a.g.e., s. 496.} 101 _{Ünver, a.g.e., s. 37.}

gözetmeksizin bütün mahir hekimlerden istifade ettiğini ve kendi tecrübelerini de

ilâve ederek yazdığını söylediği bu kitabı dört ta‟lim102

halinde düzenlemiĢtir.

Tıbbın esaslarından bahseden birinci ta‟limin ilk kısmında nazarî, ikincisinde uygulamalı tıp bilgileri verilir. Ġkinci ta‟limin birinci kısmında yiyecek-içeceklerden, ikinci kısmında basit ve birleĢik ilâçlardan, üçüncü ta‟limde baĢtan ayağa kadar bütün organların hastalıkları ile sebep, belirti ve tedavilerinden, dördüncü ta‟limde ise bir organa mahsus olmayan genel hastalıklardan bahsedilir. Müellif, kitabına “Vasiyyet” baĢlığını taĢıyan bir sonsöz ekleyerek hekimlere dikkat etmeleri gereken

hususlar ve hekimlik ahlâkı konusunda tavsiyelerde bulunmuĢtur.103

Bildiğimiz kadarıyla eserin biri Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Vâlide Sultan, nr. 258/1‟deki müellif hattı, diğeri Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III.

Ahmed, nr. 1947‟de olmak üzere muhafaza edilen iki nüshası bulunmaktadır.104

1.2.1.2.2. Kitabü’l-Ferîde

)ةديرفلا باتك(

Hacı PaĢa bu kitabını da ġeyhûn Medresesi‟nde 771/1370‟de yazmıĢtır. Üç babtan oluĢan eserin birinci babında, tıp külliyatından; ikinci babta, gıdalar ve devaların özelliklerinden; üçüncü babta ise hastalıkların sebepleri, alâmetleri ve tedavilerinden bahsedilir. Kitabın bilinen tek nüshası müellif hattı olarak Kitâbü‟t-

Te‟âlîm ile birlikte ciltlenmiĢ Ģekilde, Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Vâlide

Sultan, nr. 258/2‟dedir.105

1.2.1.2.3. Şifaü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm

)ملالآا ءاودو ماقسلأا ءافش(

“ġifâ-yı Hacı PaĢa” ve “Kânûn-ı Hacı PaĢa” isimleriyle de meĢhur olan kitap, Aydın ilinde yazdığı tıp konusundaki en önemli eseri olup Anadolu Türk hekimleri arasında büyük ün yapmıĢtır. Bu konuda öğrencilerinden Ģair ve hekim Sinan PaĢa bir methiye yazmıĢ, methiyesinde bu eseri, Ġbn Sinâ‟nın Kanun‟u, Ebu Bekir Râzî‟nin el-Hâvî‟si, Ebu Ġbrahim Cürcânî‟nin Zahire-i HarzemĢâhiye‟si ve Ġbn

102

Kitab dört ta‟lîm (bölüm) üzere yazıldığından kitabın ismi olarak “ta‟lîm” kelimesinin çoğulu “teâlîm” kullanılmıĢtır ki “Ta‟limler Kitabı” demektir.

103 _{Adıvar, a.g.e., s. 23; Ünver, a.g.e., s. 52.} 104 _{Ünver, a.g.e., s. 51, 53.}

Sinâ‟nın hocası Ebü‟l-Hasan b. Nuh‟ul-Kamerî‟nin Guna ve Muna eserleriyle aynı

kıymette tuttuğunu manzum Ģekilde ifade etmiĢtir.106

Nev„îzâde Yahyâ Efendi

Netâicü‟l-Fünûn‟unda107

ve AyaĢlı hekim ġâ‟bân-ı ġifâî, ġifâiyye‟sinde108 Hacı

PaĢa‟yı ve bu eserini medhü sena etmiĢlerdir.109

Hacı PaĢa, Kahire‟deki çalıĢmaları sırasında tıp literatürünü gözden geçirip özetlediği bilgilere hocalarının ve kendisinin tecrübe ve buluĢlarını da ilâve ederek yazdığı bu eseri 782 yılının Ramazan ayı sonunda (Aralık 1380) Ayasluk‟ta

tamamlamıĢ ve Aydınoğlu Ġsa Bey‟e ithaf etmiĢtir.110

Eserin müellifinin kendi el

yazısıyla olan nüsha111

dıĢında, çok sayıda yazması bulunmaktadır.112 Bir nüshası da

Süheyl Ünver ve Adnan Adıvar tarafından 800 (1397) tarihinde yazıldığı belirtilen113

ve Süheyl Ünver tarafından Konya Müzesi Kütüphanesi, nr. 6358‟de kayıtlı olduğu söylenen eseri Konya Müzesi Kütüphane kayıtlarında bulamadık. Konya‟da bulduğumuz nüsha müstensih kaydı olmayan bir eser olup, Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi, nr. 4982‟de kayıtlıdır.

Câlînûs ve Ġbn Sînâ yöntemiyle, fakat kendi Ģahsî tecrübe ve gözlemlerini de katarak telif edilen bu eser, dört makale halinde düzenlenmiĢtir. Birinci makalede nazarî ve amelî tıp bilgileri verilir. Yiyecek içeceklerle basit ve birleĢik ilâçlara ayrılan ikinci makale Ġbnü‟l-Baytâr‟ın el-Câmi„ li-Müfredâti‟l-Edviye‟si ile hemen hemen aynıdır. Üçüncü makalede bütün organlara arız olabilen hastalıkların, dördüncü makalede genel hastalıkların sebep, belirti ve tedavilerinden bahsedilir. Kendi içinde beĢ baba ayrılan dördüncü makalenin birinci babında ateĢli hastalıklar, ikincisinde verem ve cüzzam, üçüncüsünde kırık, çıkık ve burkulmalarla çeĢitli sebeplerden oluĢan yaralar ele alınmıĢtır. Dördüncü babda bedenin görünen

kısımlarının güzelliği ve temizliğiyle bunların korunması anlatılır.114

BeĢinci babın

106 _{Ünver, a.g.e., s. 12, 41; Ayrıca bkz. Dipnot 79.} 107

Nev„îzâde, Yahyâ Efendi, Netâicü‟l-Fünûn, Köprülü Ktp., III. Ks., nr. 483, vr. 47.

108

ġâbân-ı ġifâî, ġifâiyye, Süleymaniye Ktp., Ġbrâhim Efendi, nr. 621, vr. 3a, 15a-b.

109 _{Ünver, a.g.e., s. 41-42.}

110 _{Hacı PaĢa, ġifaü‟l-Eskâm, vr. 2a.} 111

Topkapı Sarayı Müzesi Ktp, III. Ahmed, nr. 2070. Sinan PaĢa, yazdığı methiyeyi bu nüshaya eklemiĢtir. Methiye için bkz. Ünver, a.g.e., s. 12.

112 _{Brockelmann, GAL, II, 302.}

113 _{Adıvar, a.g.e., s. 22; Ünver, a.g.e., s. 14, dipnot, 25.} 114 _{Adıvar, a.g.e., s. 22-23.}

konusu ise zehirler ve panzehirlerdir. Kitap, ölülerin muhafazası için bir tür

mumyalama usulü hakkında açıklamalar ve deontolojik115

tavsiyelerle sona erer.116

ġifâü‟l-Eskâm‟ın en önemli özelliği, içindeki bilgilerin açık ifadelerle verilmiĢ ve bu

arada gereksiz ayrıntılardan kaçınılmıĢ olmasıdır.117

Adnan Adıvar‟a göre eser, Kitâbü‟t-Te‟âlîm‟in yazıldığı senede ve yerde

yazılmıĢ olup onun özetinden baĢka bir Ģey değildir.118

1.2.1.2.4. el-Usûlü’l-Hamse

)ةسمخلا لوصلأا(

788‟de (1386) Süleyman b. Muhammed el-Konevî tarafından istinsah

edilen119 eserin bilinen tek nüshası mevcut olup Manisa Ġl Halk Kütüphanesi‟nde

kayıtlıdır. Kaynaklarda adı geçmeyen eser Süheyl Ünver tarafından ortaya çıkarılmıĢ olup kırk altı sahifeden oluĢtuğu belirtilmektedir. Sağlığı korumak, mizacı düzeltmek ve baĢlıca hastalıkları ilâçla tedavi etmek için gerekli bilgileri veren kitap Ayasluk‟ta

yazılmıĢtır.120

1.2.1.2.5. el-Kümmiyyü’l-Celâlî

)يللاجلا يمكلا(

Kitâbü‟s-Sa‟âde ve‟l-Ġkbâl veya KünnâĢetü‟l-Celâl olarak da bilinen eser

800(1398) yılında Ayasluk‟ta neĢredilmiĢtir. Hacı PaĢa‟nın ġifaü‟l-Eskâm ve

Devâü‟l-Âlâm adlı diğer tıp kitabının özetidir.121

Kitabın isminde olan “küm”, yen (giysi kolu) manasına, “celâlî” ise Hacı PaĢa‟nın lakabı olan Celâleddin‟e izâfe edilmektedir. Dolayısıyla kitabın isminden, yende taĢınabilecek küçüklükte bir el kitabı olduğu anlaĢılmaktadır. Kütüphanelerde

ve fihristlerde eser bazen yanlıĢ olarak “Kimya-i Celâlî” diye kaydedilmiĢtir.122

115

Deontoloji, bir mesleği uygularken uyulması gereken ahlaki değer ve etik kuralları inceleyen bilim dalıdır. Bkz. MEB, HemĢirelik, MEB Yay., Ankara 2013, s. 3.

116 _{Ünver, a.g.e., s. 48.} 117

Adıvar, a.g.e., s. 23; Ünver, a.g.e., 45; ġifâü‟l-Eskâm hakkında daha geniĢ bilgi için bkz. Ünver,

a.g.e., s. 41-51.

118 _{Adıvar, a.g.e., s. 23.}

119 _{Ahmet Hulusi Köker, kitabın Süleyman b. Muhammed el-Konevî tarafından Hacı PaĢa‟nın}

eserlerinden derlenerek oluĢturulduğunu, Hacı PaĢa‟nın kendi telifi olmadığını iddia etmektedir. Bkz. Köker, a.g.e., s. 20;

120 _{Ünver, a.g.e., s. 57.}

121 _{Kâtip Çelebi, a.g.e., II, 1511; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, s. 210-211.} 122 _{Adıvar, a.g.e., s. 29, dipnot 1; Ünver, a.g.e., s. 55.}

Eser dört “kavl”den oluĢmaktadır. Birinci kavl, tıp hakkında genel bilgilerden; ikincisi, gıdalar, Ģerbetler ve devalardan; üçüncüsü, bedenin genel özellikleri ve hastalıklarından; dördüncü kavilde ise vücudun genel hastalıklarından bahsetmektedir.

Bazı yönleriyle Teshîl‟e çok benzeyen eserden anlaĢıldığına göre Teshîl‟in bazı kısımları bu kitaptan tercüme edilmiĢtir. Bu kitabın, daha ayrıntılı olanı ise

Müntehab-ı ġifâ‟dır. Diyebiliriz ki bütün bu eserler ġifaü‟l-Eskâm eserinin farklı

farklı özetleridir.

Eserin Beyazıt Devlet Kütüphanesi, nr. 4203 ve Veliyyüddin Efendi, nr. 2536‟da iki adet, ayrıca Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, nr. 1648 ve eserin telif edildiği yıl Gıyâseddin Muhammed b. Abdüssamed b. Ali el-Ġsfahânî tarafından istinsah edilen ve Manisa Ġl Halk Kütüphanesi, nr. 1786‟da bulunan nüshaları

mevcuttur. 123

1.2.2. Şer’î (Naklî) Eserleri