BİRİNCİ BÖLÜM DİL İNCELEMESİ
1) Bildirme geniş zaman ekler
İsimlerde bildirme geniş zamanın Eski Türkçedeki er-ür biçimi bu dönemde kullanılmamaktadır. Dolayısıyla geniş zaman eksiz olarak işletilmiştir. Buna karşılık kuvvetlendirme edatı “durur” ve bu edattan gelişmiş –dur, -dür ekleri kullanılmıştır. Bildirme geniş zamanın yalnızca 3. teklik şahsı kullanılmıştır.
Teklik 3. şahıs : Ø (-durur), (-dur), (-dür)
mėǾde üç cüzdür 41a-10, yaluñuz yinür tere degüldür 151a-10, kürek sñügine ķarşudur 40b-5, bilik daħı ķatı müfįddür 121a-7, hem kiçi ve laŧįf saçanaķdur 36b-5, birisi bu iǾtidālden ŧaşra-dur 11b-11,
2) Görülen geçmiş zaman ekleri
Metnimizde sadece 3.teklik şahıs biçimi vardır. Teklik 3. şahıs : i-di
ķuvveti ķavįyidi 107a-3 3) Dilek-şart eki
Metnimizde sadece 3.teklik şahıs biçimi vardır. Teklik 3. şahıs : ı-sa, i-se
beñiz ķararaķısa 21a-8, eger aķısa 21a-9, eger ĥārısa 47a-8, eger bāridise 47a- 8, aña beñzer nesne varısa 47b-12, bedenüñ levni aħısa 52b-10, bevlile ķatı ķarışuķısa 63a-13, mėǾde śavuķısa 98a-1, ķanuñ rengi ķarayısa 110b-2, acılıķı ne ķadar artuķısa 156a-3
4) Bildirmenin sıfat-fiil şekli
Bildirmenin sıfat-fiil şekli –duk, -dük sıfat-fiil ekiyle yapılmıştır. Bugün Türkiye Türkçesinde yalnızca “ne idüğü” örneğinde devam eden bu kullanım, Eski Anadolu Türkçesinde işlek olarak kullanılmıştır.
ikinci derecede idügi andan maǾlūm olur 47a-9, bevl yolında baş varıduġına delālet ider 63b-1
5) Bildirmenin zarf-fiil şekli
Uygur Türkçesi’nde kalın ve ince şekilleri vardır. Eski Türkçe’de ses uyumuna bağlı olarak kullanılmış, Eski Anadolu Türkçesi’nde yalnız ince şekli yer almıştır.67
bu nabż iken ķatı vereme delālet ider 58b-3, Ǿillet iken ķatı olmışdur 76a-9, aķ behaķ iken ķatı aķ olmaz 132a-9, baraś ıken ķatı aķ olur 132a-10, ĥelvā iken ħōş ġıźādur 158b-13
6) Bildirmenin Olumsuzu
Bildirmenin olumsuzu degül edatıyla yapılır. Bu durumda degül kelimesi önce i- fiili sonra gelir.
lākin cevherde degül 39a-7, ķatı ķarışuķ degül ise 63b-1, eger żaǾįf terkįb degül ise 123b-11, yaluñuz yinür tere degüldür 151a-10
1. 3. 2. Zamirler
Zamirler nesneleri karşılayan, dildeki nesnelerin genel adı olan kelimelerdir. Žamirler, isimlere mahsus bütün çekim eklerini almanın yanı sıra çekim sırasında kök değiştirme gibi bir özelliğe sahiptirler. Şahıs, işaret, dönüşlülük, belirsizlk ve soru zamirleri olarak ayrılırlar
1. 3. 2. 1. Şahıs zamirleri 1) 1. Şahıs
Metnimizde sadece “ben” zamirinin yaklaşma haline göre çekimlenmiş örneği vardır. ben: baña 4a-8
3) 3. şahıs
3. şahıs zamiri Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi’nde “ol” olup Osmanlı Türkçesinin ilk zamanlarında “o” şekline dönüşmüştür. Çekim sırasında zamirin kökü değişikliğe uğramaktadır .
ol : ol daħı müfįd olur 137a-11 aña : aña ķatı müfįddür 88a-11 anda : anda iki fāyide vardur 70b-3 andan : andan śoñra 124b-2
ancılayın : bunlar daħı ancılayın bölinür 34a-10 anlara: anlara bir dürlü 17a-9
anlardan : anlardan birkaç müteharrik ŧamar ayrılur 35b-10 anuñçün : anuñçün hazmıgiç olur 149a-9
1. 3. 2. 2. İşaret zamirleri
Nesneleri işaret etmek, yerlerini göstermek suretiyle karşılayan kelimelerdir.İşaret zamirlerinin teklik şekillerinden “bu”, “şu” ve “ol”, çokluk şekillerinden ise “bular” ve “bunlar” ve bunların çekimli şekilleri belirlenebilmiştir:
bu : en yakını göstermek için kullanılan işaret zamiridir. Çokluğu bular ve bunlar’dur. Kullanılış ve çekim bakımından bügünkünden farklı değildir. bu : ġıžāsı bu ola 100b-8
budur : şerefine delįl budur 2a-4 buña : buña ġıb dirler 144b-1
bundan : bundan yikrek Ǿilāç olmaya 87a-3 bulardur : irādį hareketlü Ǿużvlar bulardur 37a-6 bularuñ : bularuñ herbirisi 47b-4
bunlara : bunlara benzer nesne 109b-10
bunlardur : cimāġa kuvvet ider edviyeler bunlardur 118a-10 bunları : bunları ġāyet yumşaķ dögmek gerek 112a-4 bunlarla : bunlarla ishal olmazısa 123a-13
bunlaruñ : bunlaruñ her birisi 59b-9
2. şu: Biraz daha uzakta olan nesneleri gösterir. İsim çekim ekleri aldığında uğradığı değişiklikler bu zamiri ile aynıdır.
şuña : şuña degin yürir kim 33a-11
3. ol: Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan “ol” zamiri en uzakta bulunan nesneleri gösterir. “ol” işaret zamiri ile “ol” şahıs zamiri arasında çekim bakımından hiçbir fark yoktur.
ol : ol mümkin degülise 93b-3 1. 3. 2. 3. Dönüşlülük zamirleri
Metnimizdeki dönüşlülük zamiri kendü’ dür. Çekimli şekillerine de rastlanmıştır. Dönüşlülük zamiri kendü asıl şahıs zamirlerine göre daha kuvvetli bir şahıs ifadesi taşır.
kendü : kendü źātında ĥissi yoķdur 42b-12 kendüden : kendüden yana çeker 36b-13 kendüdendür : başı kendüdendür 22a-3 kendüsi : kendüsi daħı tįz zāyil olur 82b-13 kendüye : kendü kendüye hareket itmez 39a-6 kendüyi : kendüyi ħōrōs olmış śanur 77a-13
1. 3. 2. 4. Belirsizlik zamirleri
Metnimizde geçen belirsizlik zamirleri şunlardır: ayru : bezr-i ķaŧūnādan ayrusunı yumşak dögeler 110a-9 baǾżısı : baǾżısı bilüñ saçanaķlarında yayılur 28b-7 baǾżısıla zekeri ve ķāsūķı yaġlamaķ gerek 119b-7 birisi : birisi budur 107a-9
şerįf Ǿilmlerüñ birisi 2a-3
birisine balġam-ı ĥulv dirler 13b-13 iki süñügüñ birisinde 21b-12
gicimegi ol birisinden az olur 137a-2
biri biri : iki yufka uçları biri biri üstine binmişdür 22b-1 birbirile yoġurasın 136a-8
aġ gibi biri birine ŧolaşur 86a-1 bir ikisin : ol yoġun ŧamarları bir ikisin 127b-4 cümle : bu cümleden ĥāśıl olan 15a-1
bu cümlenüñ baǾżısı 26b-4
her biri : her birisi yine iki ķısm olur 31b-7 her birisinde yidi saçanak 37b-11 bu aĥlaŧuñ her birisine 15a-3
her birisinden otuz direm virmek 104b-9
her birisinüñ uşaķ ŧamarları bir arada dirilür 32a-8 her ķanķısı : her ķanķısı kim ķoyu olurısa 141a-4
her ķanķısına olurısa 123b-3 her ķanķısından olurısa 108b-9
her kim : her kim bunduķı sezābıla bile acla yiye 155b-11 1. 3. 2. 5. Soru zamirleri
Metnimizde sadece “ne” soru zamiri kullanılmıştır. ne : bu altı nev’ün besāyıŧları neye delālet ider 57b-4
ne ķadar ķalınısa 85a-2 ne ķadar artuķısa 156a-6 1. 3. 3. Sıfatlar
Nesnelerin özelliklerini belirtmek ve nitelemek için kullanılan kelimelerdir. Metnimizde geçen sıfat çeşitleri şunlardır:
1. 3. 3. 1. Niteleme sıfatları
Metnimizde pek çok şekli kullanılmıştır.
aġır yük 116b-9, ara yirinde 27b-6, eski panbuķıla 85b-8, genç oġlancuķlar 35b-7, itlü ķızıl üzüm 75b-5, ķara ŧuz 124b-7, kiçi ve laŧįf saçanaķdur 36b-5, śaru helįleyi 88b-10, śaġ ķoldan 123a-11, ŧoġru baġarsuķda 103b-7
Niteleme sıfatlarının derecelendirilmesi
Metnimizde derecelendirme sıfatı olarak -rak, -rek ekiyle geliştirilmiş örnekler kullanılmıştır. Bunlar niteleme sıfatlarından geliştirilmiştir.
iki kiçirek siñir 29a-8, kiçirek arucuķlara 113b-3, yigrek aş 158b-8, yigrek Ǿilāç 134b-1
Niteleme sıfatlarının güçlendirilmesi
Pekiştirme veya berkitme sıfatları adlarıyla da adlandırılan bu sıfatlardan metnimizde birkaç tane tespit edilmiştir:
acı acı śafrā 143b-12, gömgök ŧamar 127a-8, gömgök yara 140b-3 1. 3. 3. 2. Belirtme sıfatları
Bu sıfatlar nesneleri belirten sıfatlardır. İşaret sıfatları, sayı sıfatları, soru sıfatları ve belirsizlik sıfatları olmak üzere dört çeşidi vardır.
1) İşaret sıfatları
Metnimizde işaret sıfatı olarak kullanılan kelimeler bu, o, ol ve şol’dur.Tek başlarına işaret zamirleri olan bu kelimeler bir kelimenin önüne gelip onu belirttikleri zaman işaret sıfatı olmaktadırlar.
bu : bu nefįs kitāb 4b-9, bu otıla 73b-2, bu yaķular 108b-2, bu Ǿillete 140b-5, bu iki merhem 141b-6, bu ŧılāyı 132a-1, bu tedbįri 138a-8
o : o yolda 31a-12, o yiti ĥukneleri 80a-1, o ŧılāyı 128a-4
ol : ol delüge 115a-4, ol ķoldan 72b-10, ol mizācdur 12a-2, ol şiş 51a-5, ol üzüm 153b-7, ol yaruķdan 116b-10, ol yir 129b-10,
şol : şol cevheridür 62a-1, şol otlar 111b-9 2) Sayı sıfatları
Nesnelerin sayılarını bildiren sıfatlardır. Metnimizde asıl sayı sıfatları, sıra sayı sıfatları ve üleştirme sayı sıfatları sıkça kullanılmıştır.
a) Asıl sayı sıfatları
Metnimizde oldukça çok sayı sıfatı kullanılmıştır. Bu sıfatlardan bazıları şunlardır:
altı baġarsuķdur 41b-8, bir baĥŝi 20b-13, biş direm şeker 124a-2, dört saçanaķ 37b-5, iki başlu kişinüñ 19a-7, otuz dāne bünefşe 91a-3, üç pāre süñük 25a-9, yüz ķırk direm śu 124b-12
b) Sıra sayı sıfatları
altıncı çift 26a-13, bişincifaślında 133a-6, ikinci derecede 148b-4, on altıncı faślında 105a-3, sekizinci maķālenüñ 122b-12, üçünci maķālenüñ 156a-7
c) Üleşdirme sayı sıfatları
dörder direm 144a-7, bişer direm bal 104b-10, ikişer ķatdur 41b-6, sekizer direm nişeste 144a-9, üçer direm ġārįķūn 106b-5
3) Soru sıfatları
ķanķı : ķanķı cihetden 69b-2, ķanķı yanında 72b-10 ne keyfiyyetile 14b-2, ne ŧarįķa 34a-9, ne vaķt 64a-13, 4) Belirsizlik sıfatları
Metnimizde bir, her, kamu, cümle, ayruk, çok, hiç kelimeleri belirsizlik sıfatı olarak kullanılmıştır.
ayruķ : ayruķ Ǿużvlaruñ 12b-13, ayruķ Ǿilāç 127b-10, ayruķ ķuşlaruñ 149a-8
baǾżı : baǾżı barmaķlar 58b-1, baǾżı eczāsında 33b-12, baǾżı edviyeyile 118b-7, baǾżı eŧıbbālar 156a-11,
bir : bir bizile 130b-2, bir cismdür 13a-5, bir ķısmı 16a-9, bir sızudur 125b-3
cümle : bu cümle siñirler 28b-1
çoķ : çoķ ķar ve buz 74a-13, çoķ kişi 95a-3, çoķ śuyıla 133b-12 her : her heftede 106b-3, her gözde 23b-9, her gün 145b-1
her bir : her bir barmaķda 24a-12, her bir boġunda 35a-13, her bir pāresi 23b-1, her bir süñügüñ 23b-2, her bir Ǿużva 18a-2,
ķamu : ķamu ĥıcāmatlardan 71b-7, ķamu ŧamarlarından 29b-10, ķamu terelerden 150b-2
Sıfatlarda küçültme
Küçültme sıfatları adıyla da adlandırılan bu sıfatlar -caķ, -cek, ve -cuķ ekleriyle yapılmaktadır. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:
azacuķ şekerile 143b-5, bir büyücek budaķ 31a-6, birazcuķ bölügi 27a-6, ımıcaķ śuda 147a-3, ılıcaķ şeker şerbetine 73a-9, uşacuķ süñüklerden 22b-7,
1. 3. 4. Zarflar
Zarf, fiilerin, sıfatların ve zarf olarak kullanılabilen kelimelerin anlamlarını kuvvetlendiren, daha belirgin duruma getiren kelimelerdir.
1. 3. 4. 1. Zaman zarfları
Zaman zarfları, fiili zaman açısından belirleyen, fiilin bildirdiği hareketin zaman içerisindeki yerini gösteren kelimelerdir. Zaman zarfları tek başlarına birer zaman ismidir. Metnimizde ķullanılan zaman zarfları şunlardır:
aħşam : bir ķoz ķadarınca aħşam virmek gerek 101a-13 aķşam : aķşam iki direm gülbeşekerile virmek gerek 112a-5 bį-gāh : eger zekerden gāh ve bį-gāh śu gelürise 116a-12 bir gün : bevlde birgün yaturalar 86a-6
dem be-dem : dem be-dem gözine ŧamzurasın 138b-12 evvel : evvel andan ķan alasın 137a-4
gāh : baǾżısı hareketi ghareket itdürür ve gāh ŧaşraya 49a-4
gündüz : gündüz uyumaķ daħı mużırdur 66a-9 gündüzin : gündüzin götrünmek gerek 121b-12 her gün : her gün bir ķurśasını vireler 96a-8 hemān : hemān dem dutmaķ gerek 110b-3 henüz : henüz ŧışraya urmadısa 137b-13 ilkin : ilkin ķatı üşür ve bedeni ovanur 146a-3 irte: ġıźāsı irte ve gice cev-āb ola 138a-2 öñdin : öñdin o ŧılāyı dürtesin 128a-7
ŧanlacaķ : bir ķoz ķadarınca ŧanlacaķ virmek gerek 101a-12 yarındası : yarındası gözi açasın 85b-8
….a degin : bir aya degin 142a-10
…den śoñra : altı sāǾatden śoñra çıķarasın 113a-2 imdi : imdi eger ŧoķla ĥareket itmekden olurısa 98b-4 ķaçan : ķaçan bu Ǿalāmetleri bir kişi de göresin 137b-7 1. 3. 4. 2. Yer zarfları
Metnimizde geçen yer zafları şunlardır: aşaġa : bu on dört eyegüden aşaġa 24b-6 ardınca : biri biri ardınca ķomaķ gerek 74a-4 ilerü : bir ķısmı birez ilerü varur 28b-11 ķarşu : ķoltuġa ķarşu varıcaķ 31b-2
yuķaru : dik yuķaru giden ŧamaruñ bir ķısmı 34b-3 1. 3. 4. 3. Mikdar zarfları
Metnimizdeki miktar zarflarını doğrudan doğruya miktar zarfı olanlar ve sıfattan yapılan miktar zarfları olmak üzere iki başlıkta inceliyoruz.
1) Doğrudan doğruya zarf olanlar
artuķ “çok, fazla” : imdi eger artuķ bişerise 14b-10
ene “çok, fazla” : ene noķśāndan ibtidā ider 58b-5, ene ziyādetten ibtidā ider tā noķśāna degin 58b-6
2) Sıfattan yapılanlar
az : ĥarāreti az az bedenüñ ŧışrasına degin ĥareket itdürür 49a-1 birez : birez derledesin 138a-2, birez kāfur ķatasın 139b-7 çoķ : mėǾdede çoķ eglenür 152b-5
nice : sıĥĥatını nice saķlamaķ gerek 10b-11 ol ķadar : ol ķadar ezeler 73a-3
1. 3. 4. 4. Niteleme zarfları
Bu zarflar arz, durum, sebep, sonuç, beraberlik, ayrılık, tekrar, sınılma benzeri anlamlar ifade ederler. Sadece zarflardan meydana gelen suret zarfları olduğu gibi isim sıfat ve edatlardan yapılmış nitelemezarfları da vardır.
Niteleme zarflarının metnimizdeki örnekleri şunlardır : ancılayın : bunlar daħı ancılayın bölinür 34a-10
arķun arķun : şıyāf-ı ķaysarıla arķun arķun sileler 84b-13 ayru : ayru ayru yumşaķ dögeler 146b-4
ayru ayru aña ķız oġlan südini ķarışdurasın 78a-3 ayruķ : ŧābiǾatı ayruķ üşendirmemek gerek 72a-6 bir bir : ishālün sebeplerini bir bir źikr idelüm 99b-3 buncılayın : sāde buncılayın degüldür 44b-9
ditreyü ditreyü : ditreyü ditreyü ŧoķunur 59a-8 pul pul : baş üstine ķarşu pul pul tökesin 76a-1
şöyle kim : şöyle kim gören ķızıl sürtünmiş sanur 93a-4 tįz : od üstinden tįz indüresin 135b-1
yaluñuz : yaluñuz yinür tere degüldür 151a-10 yine : yine andan birķaç ŧamar ayrılur 35a-10 yir yir : yir yir gegridür 152b-6
1. 3. 4. Edatlar
Edatlar, tek başlarına herhangibir hareketi ve nesneyi karşılamayan ve çekimlenemeyen kelimelerdir. anlamları değil fakat görevleri vardır. Cümle içerisinde tıpkı çekim eklerine benzer bir görev üstlenir, kelimeler arasında çeşitli münasebetler kurarlar. Bir kısmı sadece edat olduğu gibi bir kısmı edat göreviyle kullanılan isim, sıfat ve zarflardır. Edatların sınıflandırılması ve incelenmesi cümle içerisindeki fonksiyonlarına ve anlamlarına göre yapılmıştır.68
Metnimizdeki edatlar bağlama, son çekim, işaret,berkitme, karşılaştırma edatları başlıkları altında incelenmiştir.
1. 3. 4. 1. Bağlama edatları
Metnimizde cümleleri, kelimeleri veya kelime gruplarını gerek anlam gerek şekil bakımından, birbirine bağlayan Türkçe ve yabancı menşeli pek çok edat kullanılmıştır. Bunlar özelliklerine göre şöyledir:
ammā : ammā ol nevǾ kim ĥakdur 102a-1
ammā : ammā başdaġı altı pāre süñügüñ ikisi yāfūħdadur 23a-2 ammā eger : ammā eger mėǾdenüñ mizācı śavudısa 97a-5
ve ammā : ve ammā cimāġa ķuvvet ider edviyeler bunlardur 118a-9
bel : Geniş bir kullanım alanı bulunan ve “belki, belkim” edatlarının aslını oluşturan bu edata sadece Harezm sahasında bir tek örnekte rastlanmıştır.69 Bu edat
metnimizde de bir yerde geçmektedir.
bel “belki” : üç günden bel yidi günden soñra 117a-6 birle : leblāb śuyını ġarįķūn
beñzer : yüzi ölü yüzine beñzer ve eli ayaġı śovur 99a-8, kiçirek arucuķlara beñzer 113b-3
birle bile içürmek gerek 108b-8 çekim edatı çünkim : çünkim aħlāŧı bildürdük 14b-1
eger : eger açla olurısa 98b-7, eger zaĥmeti artuķraķısa 135a-2
ħ ūh “ister … ister “ : ħ ūh beden olsun ve ĥ ūh Ǿużv olsun 12a-3, ħ ūh žannıla ve ħ ūh taħķıķıla olsun 19b-6
68 (Timurtaş, 1997 : 99) 69 (Hacıeminolu, 1992: 124)
ki : bundan yigrek yoħdur ki ħastaya bir ķuyı ķazalar 106b-12, her bir süñügün birez egrice bir yivi vardur ki ķulaķdan yāna ķulaķ süñügine ulaşuķdur 23b-3, az ķaldı ki nābįnā olayıdı 88a-1
kim : bilgil kim uyuz iki nevǾdür 134b-4, Ǿilācı budur kim ķusmaġa mülāzemet itdürmek gerek 127b-13, eger dilerisen kim añaǾilāç irdüresin 130a-13, imdi ķaçan göresin kim bir kişinüñ gözi aķı kararmağa başlamışdur 133b-2, bir yaķu kim şişi yumşadur 139b-10, bu birķaç nevǾkim źikr olundı 59a-9
lākin : lākin mėǾdede balġam bulurısa balġama döner 155a-9 lākin : lākin iti giñşek olur 52a-12
meger : meger bir ķolı yirde ola 140b-3
tā : ene ziyādetten ibtidā ider tā noķśāna degin 58b-6 tā ki : tā ki bedenüñ aşaġa aǾżaların śuvara 30b-11
tā kim : tā kim oġlancuķ kavrulmaya ve gök olmaya 67b-1 velākin : velākin kendü kendüye ĥareket itmez 39a-6
veyā : gögüzde veyā öykende kim ġalįž ruŧūbet vardur 153b-11, yaz
muǾtedildür veyā ĥār-yābisdür 46a-7, bu Ǿilletler yā oldur kim ıssı olur veyā oldur kim śavuķ olur 72b-1
yā : ŧıbbuñ muǾteber kitābları kim vardur Ǿarabįdür yā pārisįdür 2b-13, bevlüñ levni ķaramturaķ yā hem ķızıl ve hem ġalįž olur 53b-7, yā oldur kim ruŧūbetdebn olur yā oldur kim yubūsetden olur 92a-3, iki gün yā üç gün diñlendürmek gerek 120b-13
yāħūd : habb-ı şeytaracı virmek gerek yāħūd habb-ı sūrincānı virmek gerek 127a-3, bir südde Ǿārıż olur yāħūd ŧalaķuñ ķuvvet-i māsikesi żaǾįf olur 109b-1
yoġsa : yoġsa aġrı ķanķı yanında artuķısa 72b-9
yoħsa : yoħsa toħmekān śuyına kil-i maħtūm ve gülnār ezip 122a-9 yoķsa : ķara ŧuz ķatalar yoķsa alalar ķara helįle ve balįla 75a-1 zirā : zirā bu sinde insān girüye döner 20b-10
Bağlama vavı
ü : arpa bārid-yābisdür 147b-3, büyük oġlanlarun mizācı ĥār-raŧbdur 67b- 4, ķış bārid-raŧbdur 46a-8
ve : yüce yirlerden aħ ve üsti açuķ ola 48a-5, birez afyōn ve birez benefşe yaġın 89a-2, sögülme balıķ ve ħıyār ve şengiyār ve ķabaķ ve şeftālü 119a-11
1. 3. 4. 2. Son çekim edatları
1) Yalın ve ilgi hallerini isteyen edatlar
berāber : ķunduz ħāyası berāber yumşaķ dögesin 86b-12, ķara baldur otı ve ķızıl boyayı berāber berāber śuyıla bişüresin 110b-12
bile : iki ŧamardan bile ķan alalar 90a-4, ħatun kişinüñ südile bile burnına ŧamzurasın 134a-10
diyü : eger başıķur diyü ķorķarısan yine istiǾmāl idesin 141a-6
gibi : oñurġa süñükleri gibi 22a-9, her użv kim ķapa ve hem geñşek ola öyken gibi 70a-7, sürme gibi yumşaķ dögeler 145a-12, fulful gibi uşacuķ habcuġazlar eyleyeler 146b-6
içün : balġamdan olan öksürük içün ķatı müfįddür 148b-3
ile : bevlile ķatı ķarışuķısa 63a-12, çoġan ve sirkeyile ovasın 135b-9, ditremeksüz dutar ve derile ķor 143a-5
ķadar : baǾżısı ol ķadar yassı olur 84b-5 2) Yönelme hâli isteyen edatlar
-a degin, -e degin “-e kadar” : buduñ derin yirlerine degin batar 33a-6, iki baldıra degin varur 29a-8, iki diremden üç direme degin içürmek gerek 124a-3, uyluķdan topuġa degin uzanur 125b-3
-a göre “nazaran, nispetle” : maraż ķatı olacaķ aña göre muvāfıķ ot virmek gerek 69b-9, teke iti ķoyın itine göre bārid-yābisdür 148b-12
-a ķadar : mėǾde aġızına ķadar siñir yalġuz siñirdür 27a-1
-e ķarşu < ķarş-u <ķar-ı-ş-u “-a doğru, -a karşı” çekim edatı olarak Kaşgarlıdan itibaren kullanılmağa başlanmıştır. Eski Türkçe devresi’nde Uygur ve Karahanlı metinlerinde bu vazifeyi “utru” edatı görmüştür. Karış- fiilinden tapılmış bir zarf fiil olma ihtimali kuvvetlidir.70
gögüze ķarşu oñurġanuñ boġunlarından biter 27a-9
3) Çıkma isteyen edatlar
-den aşağa : bu ondört eyegüden aşaġa 24b-6, yürekden aşaġa 34b-8 -dan öñdin : müshilden öñdin müleyyinler istiǾmāl itmek gerek 72a-1, sarmaķdan ön öñdin o ŧılāyı dürtesin 128a-3
-dan artuk : bir kişiden artuk görmedim 107a-2, bunuñ nevbeti on iki sāǾatden artuķ olmaz 144b-2
-dan ötürü, -den ötürü : dünyā śaĥtįnden ötrü dinlerin fesada virürler 2b-1 -dan soñra, -den soñra : altı sāǾatden soñra 113a-2, derisi śoyıla añdan soñra ķanın silesin 130b-8, yidi günden soñra 117a-6
-dan yaña : baġarsuķlardan yaña ceźb ķıla 70b-12, ķulaķdan yaña ķulaķ süñügine ulaşuķdur 23b-3
-dın yaña : soldın yaña sol ele varur 31b-5, soldın yaña bölinür 34b-4 içinde : birisi boyun içinde biter 31b-10, öñ dişler etüñ içinde olur 23b- 12, ŧamarlar içinde müncemid olur 133a-8
içine : ķafānuñ içine girür 31b-11, 34a-11 üstine : baş üstine ķarşu pul pul tökesin 76a-13 1. 3. 4. 3. İşaret edatları
uş : sıfatı uş kim yüklülüge müfįddür 121b-6 tā : tā sekirdene degin 34b-10
şöyle kim : iki yañaķları ķatı ķuızılolur şöyle kim gören 93a-4 1. 3. 4. 4. Berkitme edatları
bile : arı etmek bile viresin 133b-10, aşaġa dudaķda bile yayılur 26a-2, dil altındaġı iki ŧamardan bile ķan alalar 90a-4
daħı : aşına daħı ŧoġrayasın 78a-1, ġarġaralar daħı aña ķatı müfįddür 88a- 11, ķulaķlarına daħı ŧamzurasın 139a-2, yil daħı zekere yürekden gelür 117b-5 elbetde : eger bevl ķızılısa elbetde ķan aldurmaķ gerek 105a-10, elbetde iriñ dirse gerek 139b-9
ĥattā : ĥattā yavlaķ çoķdur 43b-2, 13
ħōd : çürük endįşenüñ ħōd ķararı yoķdur 77a-11
hem : hem kiçi ve laŧįf saçanaķdur 36b-5, ķuvvetlü olur ve hem fāyidelü olur 110b-8, hem menįyi arturur 155b-8
ammā : mėǾdesi arına ammā mėǾdesi arınduķdan soñra 99a-11 1. 3. 4. 5. Karşılaştırma edatları
gâh ... gâh : gāh gerilür ve gāh süst olur 112b-2
gerekise ... gerekise : gerekise yaz olsun ve gerekise ķış olsun 105b-2 gerekise ... gerekise ... gerekise : gerekise ķalyae gerekise muŧaccan ve gerekise sögülme olsun 75b-11
ne … ne : ne artar ve ne eksilür 20b-7, ne açla ola ne ŧoķla 65b-12 yâ ... yâ : yā oldur kim ruŧūbetden olur yā oldur kim yubūsetden olur 92a- 3, yā gülyaġın ezeler ve ķulaġa ŧamzuralar yā it üzüminüň śuyını ŧamzuralar yā toħmekān śuyını yā yaş kişnįz śuyını 89a-3
yâ ... veyâ : yā oldur kim ıssı olur veyā oldur kim śavuķ olur 72b-2 yâ ... yâħūd : yā śafrā çoķluġından olur yāħūd baġır şişer 109a-9 1. 3. 5. Fiiller
Fiil bir oluşu, bir hareketi ve durumu zamana ve şahsa bağlı olarak bildiren kelimelere denir. Fiil tabanları dilde çekimli halde bulunurlar.
Aşağıda, metnimizdeki fiillerin genel yapısı üzerinde duracağız ve ekleri inceleyeceğiz.
1. 3. 5. 1. Fiilerde olumsuzluk
Metnimizde fiil çekimlerinde olumsuz ek olarak -ma, -me, -maz, -mez kullanılmıştır. Olumsuzluk eki fiilin tabanına eklenmekte, zaman ve şahıs eklerinden önce gelmektedir.
Metnimizdeki örnekleri şunlardır:
bilmez 81a-2, bişürmeyüpdür 13b-12, irişmez 24b-7, hareket itmez 39a-6 , ķaynamadı 14a-5, ŧurġurmayasın 128a-12, urmadısa 137b-13
1. 3. 5. 2. Yapım ekleriyle fiil yapma 1. İsimden fiil yapım ekleri
-a, -e
Yapma ve olma bildirir, geçişli ve geçişsiz fiiller yapar. Metnimizdeki örnekleri:
beñz-e-r 13b-6, dil-e-dü-m 3a-4, ķan-a-maz 113b-10, oyn-a-r 99a-6, uz- a-n-ur 99a-8
-al, -el, -l
Sıfatlardan bazen de isimlerden geçişsiz fiiler türetir.
boş-al-a 127b-5, çoķ-al-ur 143a-13, diri-el-ür 36a-10, ince-el-ür 146b- 13, ķoca-al-dur 160a-1, śaġ-al-dur 139a-6, yoġn-al-ur 72b-6, yön-el-ür 30a-8
-l eki, metnimizde az geçmektedir.
diri-l ür 36a-10, 98b-1 duru-l-dur 150b-5 -ar, -er
Genellikle renk bildiren isimlere getirilir. Hem geçişli hem geçişsiz fiiller türetir.
aġ-ar-ur 132a-11, aġ-ar-maz 132a-11, boz-ar-ur 78b-7, ķara-ar-ur 110a- 11, śarı-ar-ur 90a-10, śuv-ar-ur 140a-10
-ı, -i, -u, -ü
Geçişli fiiller yapar. Fazla kullanılmayan bir ektir.
aġr-ı-r 146a-4 , saķ-ı-n-dur-a-sın 134a-4, ŧoķ-u-n-ur 55a-3 -ig, -ıķ, -ük
İşlek olmayan eklerdendir.
ac-ı-ķ-ıcaķ 64a-11, bir-i-g-ür 32a-9 , göz-ü-k-ür 107a-7 -la, -le
İşlek bir ektir. İsim ve sıfatlara getirilir. Yapmayı ve olmayı ifade eder. aruķ-la-d-ur 65a-3, baş-la-mış-dur 133b-4, budak-la-n-ur 29b-12, kilid- le-n-e 22a-12, yiy-le-mek 72a-3, saķ-la-maķ 146a-7, śu-la-n-ur 53a-11, yoġun- la-r 85b-13
boġuz-la-y-a-lar 84a-8 örneğinde ayrılma, uzaklaşma ifade eder.71
71 Uygur C. Vedat, (2000),”İsimden Fiil Yapma Eki+La-, +lLe-Ekininin Vasıftan/Nesneden Uzaklaşma/Arınma”Fonksiyonu Üzerine” Çeşme-İzmir:TDK IV. Uluslar arası Türk Dil
-lan, -len
-la, -le ekinin -n çatısı ile genişletilmiş şekidir. Geçişli fiiller yapmaya