BİRİNCİ BÖLÜM DİL İNCELEMESİ
4) Çokluk 3 şahıs ları, ler
Çokluk 3. şahıs iyelik ekleri -lan, -leri 'dir. Teklik 3. şahıs iyelik eki -ı, -i ile çokluk eki -lar, ler ’in birleşmesinden meydana gelmiştir.
boġun-ları-nuñ 28a-5, ķurśa-cuķ-ları-n-ı 96b-2, ķuru-ca-ları-n-ı 157b-9, saçanaķ-ları-n-a 26b-10, süñük-leri-nüñ 21b-10, ŧamar-ları 122b-4,
1. 3. 1. 3. .Hal ekleri
1) İlgi hâli eki -uñ, -üñ , -(n)uñ, -(n)üñ
İsimle isim arasında ilgi kurar.Ünsüzle biten isimlere -un, -ün ünlüyle biten isimlere -nun, -nün eki olarak getirilir. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:
bu-nuñ ıssılıġı 139a-7, gögüz-üñ üstün eyegülerinde 34b-1, iki başlu kişi- nüñ bedeninde 19a-7, śu-nuñ ŧabįǾatı 11a-10, yüreg-üñ dönen buħārları 18b-5, oġlancuķlar-uñ tedbįri 7a-2
2) Yönelme hâli eki -a, -e, -(y)a,-(y)e
Yönelme (datif) eki -a, -e Eski Türkçedeki -ġa, -ge, ekinden gelişmiştir.52 Ek ünlüyle biten bir kelimeye geldiğinde ortaya bir -y sesi girer.
Ayaġ-a 33a-4, Beden-e 20a-13, bud-a 35b-5, çeñe-y-e 23b-13, yañ-a 23b-3, ŧamaġ-a 23b-11, oñurġa-y-a 24b-4, yüklü-y-e 150b-10
3) Belirtme hâli eki
Belirtme hâli eki Eski Türkçede -ı (ġ), -i(g) şeklinde idi. Güney Türkçesinde genel temâyüle uıygun olarak bu ekin -ġ -g ‘si düşmüş buna karşın ekin ünlüsü yuvarlaklaşmamış, o şekilde kalmıştır. Ekin bu şekli herhalde iyelik ekleri gibi yazılmasından ileri gelmektedir.53
52 (Gabain, 1988 : 63)
53 Muharrem Ergin, “Kadı Burhâneddin Divanı Üzerine Bir Gramer Denemesi”, TDED. Cilt. 4. ,S. 3,
Eski Türkçe devresinde isimlere -ı (ġ), -i(g) zamirlere -nı, -ni getirilmiş ve 3. şahıs iyelik eklerinden sonra da -n belirtme hâli (akkuzatif) eki olarak kullanılmıştır.54
a) -ı, -i, -(y)ı, -(y)i
Teklik veya çokluk şeklindeki isme gelen ekin metnimizdeki örnekleri şunlardır:
baş-ı 160a-11, bekmez-ler-i 10b-4, boġma-y-ı 90b-9, boya-y-ı 110b-12, bud-lar-ı 64b-12, gül-i 74a-8, ıssı-y-ı 64a-9, ot-ı 69b-6, uça-y-ı 64b-13, yaķu- y-ı 101b-8
3. teklik şahıs iyelik ekinden sonra -n sesi gelmektedir:
aķ-ı-n-ı 40a-4, ķıvam-ı-n-ı 60b-6, uc-ı-n-ı 37b-6, yapraġ-ı-n-ı 75b-9 b) -nı
Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi devresinde bazı Arkaik zamirlerden sonra kullanılan bir ektir.
a-nı 11a-4, 13b-12 c) -n
Eski Türkçe devresinde iyelik eklerinden sonra kullanılan bu ek Eski Anadolu Türkçesinde de çok kullanılmıştır. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:
bal-ı-n 111b-6, bekmez-i-n 98a-3, dib-i-n 105b-10, iki-si-n 127b-4, it-i-n 133b-11, śu-y-ı-n 76b-13, ŧoħm-ı-n 81a-7, yaġ-ı-n 89a-2, yapraġ-ı-n 98a-12, şarāb-ı-n 72b-13, şehvet-i-n 150a-6
4) Bulunma hâli eki -da, -de
Bulunma eki, Eski Türkçe devresinden zamanımıza kadar -da, -de, -ta, -te olarak aynı şekilde kullanılmıştır:
aş-ı-n-da 97b-1, baġarsuķ--da 103b-7, bud-da 35b-11, ķabaķ-da 86b-2, ķarın-da 103b-4, ķuyı-da 106b-12, saçanaķlar-da 94a-5
-da Köktürkçe devrinde hem bulunma ham ayrılma hali için kullanılmıştır. metnimizde çıkma-ayrılma eki yerine de kullanılmıştır:
yaķular-da bu yaku 106a-2
5) Ayrılma hâli eki -dan, -den
Eski Türkçe devresinde ayrılma eki -dın, -din, -tın, -tin şeklinde ünlüsü dar olan ek idi. Metnimizde bunlardan -dın, -din , birkaç örnekte geçerken ayrılma/uzaklaşma görevinde çoğunlukla –dan, -den ekli kelimelerin kullanıldığı belirlenmiştir:
öñ-din 29a-5, menfaǾat-dın 19b-4, mażarrat-dın 19b-5, sol-dın 31b-5; anlar-dan 35b-10, balġam-dan 13b-5, boġun-lar-ı-n-dan 27b-2, bu-ndan 35b-12, eñse-den 128b-12, gögüz-den 8a-6, ķol-dan 123a-1,kök-i-n-den 124b-11
6) Eşitlik hâli eki -ca, -ce
Türkçe’de eşitlik eki olarak -ca, -ce ’ dir. -ç ‘li şekiller Eski Türkçe devresinde görülür. Eşitlik, mukayese, gibilik, kadar, miktar anlamında birçok fonksiyonu üzerinde toplar. 55
aġ-ca 129a-3, ard-ı-nca 74a-4, çoķ-ca 35a-13, erin-ce 21b-12, egri-ce 23b-2, iǾtibār-ı-n-ca 59b-10, göz-ce 70b-8, śulı-ca 134a-11,
“ne” kelimesinin eşitlik hâli nice < ne-çe'dir ve “ne kadar, kaç, nasıl, çok, ne derece” anlamlarını taşır.
ni*-ce yapışıpdur 38b-11, ni*-ce saķlamaķ gerek 10b-11 7) Yön gösterme hâli ekleri
a) -aru, -erü
Eski Türkçe devresinde -ġaru, -gerü, ķaru, -kerü şeklinde olan ek Eski Anadolu Türkçesi devresinde yuvarlak ünlülü olarak -aru, -erü şeklinde kalıplaşmış kelimelerdegeçmektedir. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:
iç-erü (<içgerü, ET(ETG)) 31b-1, 33a-1 il-erü (< il-gerü, ET(ETG)) 26a-9, 28b-11 yuķ*-aru (yokaru, ET) 24a-5, 26b-9 b) -ra
iki kalıplaşmış kelimede kullanılmıştır
śoñ-ra: andan śoñra 29b-13, bundan śoñra 35a-4
55 K orkmazZeynep, (1959), “Türk Dilinde –ça Eki ve Bu ek ile yapılan İsim Teşkilleri Üzerine Bir
ŧaş-ra: bedenüñ ŧaşra yüzinde 9b-4, ŧaşra varıcaķ 30b-10 8) Vasıta hâli ekleri -ıla, -ile, -yıla, -yile, -n, -cılayın - leyin a) -ıla, -ile, -(y)ıla, -(y)ile
Metnimizde vasıta eki olarak daha çok “ile” edatının ekleşmiş biçimi kullanılmaktadır. Ünsüzle biten kelimeye eklenince -ı, -i ünlüsü düşebilmekte ünlü ile biten bir kelimeye geldiğinde arada bir -y sesi türeyebilmektedir.
barmaķ-ıla 32b-4, biri birile 11b-3, boġun-ıla 27b-5, irkek-ile 21a-11, kendene-y-ile 119a-9, kiriş-ler-ile 38b-3, süñük-ile 22b-10, ökçe-y-ile 25a-8, siñir-ler-ile 29b-2, sirke-y-ile 73b-10, yumurda-y-ıla 119a-9, zeker-ile 20a-1
b) -(i)n, -(ü)n
ikinci tip vasıta eki -n ‘dir.56 Eski Türkçe’de hal eki olarak bol bol kullanılan ek metnimizde çok az geçmekte, ancak birkaç kelimede görülmektedir. deg-i-n 29a-8, gündüz-i-n 121b-12, iç-ü-n 148b-3
c) -ledin, -leyin
Sayın Banguoğlu’nun Eski Anadolu Türkçesi devresinde kullanıldığını belirttiği ekin eski şekilleri -ladın, -ledin ve onlardan gelişen -layın, -leyin şekillerinden ikisinin geçtiği örnekleri tespit ettik: ekinin sonundaki -n sesi vasıta eki olarak gösterilmiş, 57.
iki-ledin 93b-12, iki-leyin 14b-8 ç) –cılayın
Eşitlik hali eki –ca’nın –layın şekliyle birleşiminden oluşan bu ek aslında benzetme görevinde kullanılmıştır.
an-cılayın 34b-7, 36a-10, bun-cılayın 44b-9, 1. 3. 1. 4. İsim yapım ekleri
1) İsimden isim ve sıfat yapım ekleri -acuķ
Sıfatta dereceyi düşürür
56 (Ergin, 2002 : 237)
az-acuķ 132a-13 -aķ, -ek
Organ isimleri yapar.
bögr-ek (< bögür+ek) 17a-5, yañ-aķ 37a-7 an
Kategori eki olarak çokluk yapar. Ayrıca küçültme kavramı veren ad kurar. 58 Kalıplaşmış örneklerde rastlanır
ķızoġl-an (<ķız+oġul+an) 76b-5, oġl-an (<oġul+an) 133a-1, oġl-an-cuķlaruñ (<oġul+an+cuķ+lar) 7a-3
-ar, -er, -şar, -şer
Asıl sayı isimlerinden üleştirme sayı isimleri yapar. Batı Türkçesine geçişte ünlüyle biten kelimelerde -şar, -şer şekline dönüşmüştür. Bu şekil beş-er 'in etkisiyle ortaya çıksa gerektir.
Altı-şar 108b-11, biş-er 100b-6, on-ar 132a-3, iki şer 131a-4, -aru, -erü
Aslında yön gösterme hali eki olup kalıplaşmış kelimelerde geçmektedir iç-erü31b-11, yuķ-aru 24a-5
-caķ, -cek
-ca, -ce eşitlik eki ve oķ, ök edatının birleşmesiyle oluşmuş sıfat ve zarf fonksiyonunda kelimeler türeten isimden isim yapım ekidir.
ılı-caķ 146a-10, ısı-caķ ısı-caķ 115b-10, ısı-caķ-lu 84a-9 -cuġaz
küçültme eki olup tek heceli kelimelerde kullanılmıştır.59
baş-cuġaz-lar 128b-6, ķurt-cuġaz-laruñ 58a-4, ŧaş-cuġaz-lar 85a-3 -cuķ
Sevgi ve küçültme yanında kimi hastalık adlarını bildirir.
ķısa-cuķ 55a-12, oġlan-cuķ 67b-1, uşa-cuķ 129a-3, uyħu-cuķ 75a-13,
58 Hatipoğlu Vecihe, (1981), Türkçenin Ekleri, TDKYayını Ankara: s. 29 59 (Gülsevin, 1997: 116.)
-daş
Ortaklık, beraberlik ve bağlılık bildirir. Metnimizde bir kelimede geçmektedir.
ķardaşķanı 96b-12, 111b-2 -düz
Zaman zarfı yapar . Tek örnekte görülür. gün-düz 136b-3
-egü
İsimden fiil yapan -a, -e ile fiilden isim yapan -ġu, -gü ekinin birleşmesiyle meydana geldiği söylenir.60
buz-aġu 149a-2 (?) -ez
küçültme fonksiyonu yapar. Bir tek kelimede görülür geñ-ez-i 113b-7
-gü
organ ve âlet isimleri yapar.
eye-gü-den 24b-6, göz-gü-ye 82a-1 -ıl
Eski Türkçe devresinde isimlerden sıfat yapan ve sayılı kelimelerde görülen çözümlemeleri güç eklerden biridir.61Renk adlarına eklenir.
yaş-ıl 86b-9, ķız-ıl 135a-11 -kek
Kalıplaşmış olarak tek kelimede görülür. er-kek 119a-5, ir-kek-ile 21a-11
-ġı, -ki
Zamir ve sıfat olarak kullanılan isimler yapar. Eklendiği kelimeye aitlik görevi yükler.
60 Banguğlu Tahsin, (1995) ,Türkçenin Grameri, Ankara: TDKYayını, s. 172 61 (Banguğlu, 1995 :177)
evvel-ki 47a-7, iç-i-n-de-ki 127a-6, śoñ-ra-ġı 11b-13 -la
Zaman zarflarına eklenerek anlamı kuvvetlendirir ŧan-la-caķ 101a-12
-laķ
Eski Türkçe’deki -laġ ekinin Doğu Türk lehçelerinde aldığı şekil olup ödünçleme yoluyla Anadolu Türkçesi’ne girmiş ve Eski Anadolu Türkçesi devresinde -la olarak kurallı şekliyle kullanılmıştır. 62
Metnimizdeki örneklerinde bu ekin organların adlarını ve bunların boşluktaki yerlerini belirttiğini görüyoruz:
ay-laķ 29b-8, boġurt-laķ 37a-8 -lı, -li, -lu, -lü
isimden sıfat yapan bir ektir. Sahiplik ve mensubiyet bildirir. Yer adları ile ilgili isim ve sıfatlar yapar. Metnimizde çoğunlukla yuvarlak bazen de düz ünlülü şekilleri kullanılmıştır:
aġrıķ-lu 87b-11, aġu-lu 109a-11, balçıķ-lu 46b-4, baş-lu 19a-7, emz-ük- lü 67a-4, ısıtma-lu 151b-10, it-li-dür 41b-4, śu-lı-ca 74b-5, tütün-lü 52b-4
-lıķ(ġ), -lik(g), -luķ(ġ), -lük(g)
İsimlerden yer, âlet, topluluk isimleri, mücerret isimler ve sıfatlar yapar. Metnimizde hem yuvarlak hem de düz ünlülü şekilleri kullanılmıştır:
aruķ-luķ 21a-5, boş-lıġ-ı-n-ı 56a-6, ķırġıl-lıķ 20b-10, ķısır-lıķ 120a-8, semiz-lik 21a-6, śusamaķ-lıķ 104b-7, yaşıl-lıķ 59b-4, yüklü-lüg-e 121a-12,
-mış, -miş
Altı ve yedi sayıları üzerinde kalıplaşmış olarak görülür. alt-mış (< altı+mış) 24a-3, 92b-11
-ncı , -inci, -uncı, -ünci
Asıl sayı isimlerinden sıra sayı sıfatları yapar.
altı-ncı 28a-9, biş-inci 104a-4, on-uncı 98a-13, üç-ünci 6b-2
-ra,
Yön gösteren zarflar yapar. ŧaş-ra 115b-10, ŧış-ra 31b-8 -raķ, - rek
Karşılaştırma (comparative) amaçlı sıfat ve zarf yapar. aşa-ġa-raķ-dur 113b-5, kiçi-rek 29a-9, yig-rek 150a-11 - sek
İsim soylu kelimelerden benzerlik, gibilik anlamı veren isimler yapar siñir-sek 43b-5
-suz, - süz
Yokluk bildiren sıfatlar ve isimler yapar.
baġ-suz (ayaġı) 128a-11, baş-suz 19a-9, çekirdek-süz 131b-9, ditre-mek- süz 143b-3, in-süz 57a-13, ķabuķ-suz 76b-8, tütün-süz 121b-2
2) Fiilden isim yapım ekleri -aķ, -ek
Sıfat, yer ve âlet isimleri yapan işlek bir ektir. Ekin başındaki ġ ve g ‘nin düşmesi sonucu meydana geldiği sanılmaktadır (?).
ger-ek 113b-10, ķorķ-aķ 77a-10 -am
Tek örnekte rastlanmıştır. ŧut-am 114b-2
-cek
Organ adı yapar. Bir örneği vardır. em-cek-den 93b-2
-ġun, -gün
Sıfat ve isim yapar. az-ġun-luġ-ı 44b-3
-i, -u
Bugün de çok yaygın olarak kullanılan bu ek M.Ergin’e göre 63
Eski Türkçe’deki -ġ, -g fiilden isim yapım ekinin Batı Türkçesi’nde düşerek -ı, -i yardımcı sesinin yapım eki görevini alması sonucunda oluşmuştur.
ayr-u 22b-6, ķoķ-u-s-ı 61a-8, ķorķ-u-lu 137b-6, öl-i-n-ün 79b-5 -ıcı, -ici, -üci
Bu ek, Eski Türkçe devresi’nde -ı-ġçı, -i-gçi, -ġuçi, -güçi şeklinde iken 64
Batı Türkçesine geçerken ekin -ġ ve -g ’si düşmüş, Eski Anadolu Türkçesi’ndeise - uçı, -üçi şekline dönüşmüştür. -ç’ nin tonlulaşması ve yuvarlak ünlünün düzleşmesi sonucunda da -ucı, -üci haline gelmiştir. Bu eki sıfat fiil olarak gösterenler de vardır. Ek hem geçişli hem geçişsiz fiillerle kullanılır.65Metnmizdeki örnekleri şunlardır:
aķsur-d-ıcı 82a-3, ķabar-d-ıcı 80a-11, söyün-dür-ici 66b-9, öl-dür-üci 107a-11, yaķ-ıcı 149b-12, yumşa-d-ıcı-dur 154a-3
-ıķ, -ķ, -uķ, -ük
Soyut ve somut anlamlarda isimler yapan işlek bir ektir. Geşişli ve geçişsiz fiillere getirilir.
böl-ük-den 27a-1, ıra-ķ 71a-1, śov-uķ 158a-4, uy-an-uķ-luķ 66a-12 Bazı araştırıcılar, ilik 25b-2, kuyr-uġ-ı-n-dan 84b-5, yo-k-dur 14a-10 kelimelerini de bu ekle yapılmış kabul etme eğilimindedirler.66
-ım, -üm
Bir defada veya aralıklarla olan işi ifade eder. öl-ü-m 58a-10, yar-ı-m 72a-13
-ma, -me
Aslında fiilin mastar şekli olan bu ek hareket ve oluş isimleri de yapar. ditreme 145a-9, ısı-t-ma 109b-7, ula-ma 22a-4
-mak, -mek 63 (Ergin, 2002: 192) 64 (Ergin, 2002:191) 65 (Gülsevin, 1997 : 137) 66 (Gabain, 1988:54) , (Banguoğlu, 249-250)
Fiilin mastar şekli olan bu ek soyut hareket ve oluş bildirir.
baġ-la-maķ 106a-6, iç-mek 65b-13, sür-meg-i 155a-6, ŧam-la-maġ-ı 113a-11, yaġ-la-maķ 119b-7, yi-mek 155b-13
Mastarın -lıķ, -lik ekiyle birlikte kullanıldığı örneklere de sıkça rastlanmaktadır.
dön-mek-lig-i 58b-11, gid-er-mek-lig-i 140a-11, gör-mek-lik 87a-6 -mur
İşlek olmayan eklerdendir. Geçişsiz fiillere gelir. yaġ-mur 48a-6
-mış, -miş
ŧoġ-mış 40b-3, yi-miş-i 66b-12 -in, -ün
Eskiden beri kullanılan ancak işlek olmayan bir ektir. Metnimizdeki örnekleri:
düt-ün-e 42a-6, ek-in-i 129b-5 -ındı
İşlek olmayan eklerdendir. Metnimizde bir örneği vardır śıyr-ındı-y-a 62a-13
-t
Geçişli fiillere gelerek isim yapar.İşlek olmayan eklerdendir. yoġ-ur-d-ı-n-uñ 100b-1
1. 3. 1. 5. İsimlerde bildirme
İsimlerde bildirme i- fiiliyle yapılmıştır. Bu fiil bazen yazılmış bazen de yazılmamış kendisinden sonra gelen kip-zaman eki doğrudan isme bağlanmıştır.