İnan’ın yaptığı sınıflandırmaya göre bedelsiz senetler, tarafların bedelsizlik konusunda anlaşmadıkları ve anlaştıkları senetler olarak ikiye ayrılmaktadır.
Tarafların bedelsizlik konusunda anlaşmadıkları senetler ise kendi arasında baştan itibaren bedelsiz olan senetler, sonradan bedelsiz kalan senetler, geçici süre ile bedelsiz kalan senetler olmak üzere üç grupta incelenmektedir. Tarafların bedelsizlik konusunda anlaştıkları senetler ise alacaklı yararına veya borçlu yararına düzenlenenler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Biz bu çalışmanın kapsamı itibariyle her bir başlığa kısaca yer vererek teminat senetlerinin söz konusu başlıklar arasındaki yerini tespit etmeye çalışacağız.
233 İnan, s. 27; Gürbüz, s. 496.
234 İnan, s. 29-50.
1. Tarafların Bedelsizlik Konusunda Anlaşmamış Olduğu Senetler
a. Baştan İtibaren Bedelsiz Olan Senetler
Söz konusu senetlerde temel alacak baştan itibaren bulunmamaktadır235. Temel alacağın bulunmamasına neden olan şey asıl borç ilişkisinin geçerli olmaması veya hiç bulunmaması olabilir236. Örneğin tapu sicil memuru önünde yapılmamış bir sözleşmeyle satılan taşınmazın bedeli karşılığında düzenlenen bir bono baştan itibaren bedelsizdir237. Bu kapsamda asıl borç ilişkisinin hata, hile, tehdit238 ve gabin gibi irade bozukluklarıyla zedelendiği, temel ilişkide ahlaka ve kamu düzenine aykırılık bulunduğu, ehliyetsiz kişinin asıl borç ilişkisinin tarafı olduğu239, açık senedin anlaşmaya aykırı doldurulduğu240 hâllerde de temel alacak hiçbir zaman bulunmadığından senet, baştan itibaren geçersizdir.
b. Sonradan Bedelsiz Kalan Senetler
Temel alacağın başlangıçta geçerli olarak doğduğu, ancak sonradan (senedin düzenlenmesi anında veya senet düzenlendikten sonra) ortadan kalktığı hâllerde sonradan bedelsiz kalan senetlerden söz edilir241. Senedin sonradan bedelsiz kalması asıl borç ilişkisine ilişkin sebeplerle gerçekleşebileceği gibi asıl borç ilişkisi dışında sebeplerle de gerçekleşebilir242. Asıl borç ilişkisine ilişkin sebepler; borcun ifa
235 Sayhan, s. 135.
236 İnan, s. 30; Gürbüz, s. 498.
237 İnan, s. 72.
238 Bu noktada bir mutlak def’iye vücut verecek olan, senedin hükümsüzlüğüyle, bir şahşi def’iye vücut veren senedin bedelsizliği kavramları karıştırılmamalıdır. Zira burada bahsedilen asıl borç ilişkisini geçersiz hâle getiren hata hile ve tehdit hâlleridir. Senet yapma iradesini etkileyecek hata, hile ve tehdit hâlleri ise senedin bedelsizliğine değil, hükümsüzlüğüne neden olmakta ve mutlak bir def’i olarak herkese karşı ileri sürülebilmektedir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. İnan, s. 31-33.
239 Ehliyetsiz kişinin düzenlendiği senet kural olarak bedelsiz değil hükümsüzdür. Ancak kişinin ehliyetsizken yapmış olduğu hukuki işleme dayanarak ehliyetliyken senet düzenlemesi hâlinde bedelsizlikten söz edilir (İnan, s. 35; Sayhan, s. 141).
240 Söz konusu hususun bir bedelsizlik durumu oluşturup oluşturmadığı tartışmalıdır. Sayhan’a göre açık senedin doldurulmasına ilişkin anlaşma, kambiyo ilişkisinin bir parçası olup temel alacakla ilgili bulunmamaktadır. Bu nedenle anlaşmaya aykırı doldurma savı bir şahsi def’i imkânı sağlamakla birlikte, hiçbir zaman bir bedelsizlik hâli değildir (Sayhan, s. 135). Krş. İnan, s. 35;
Gürbüz, s. 509; Acar, s. 50.
241 İnan, s. 38; Gürbüz, s. 522; Ertekin/Karataş, s. 605; Sayhan, s. 152; Acar, s. 51-52.
242 Gürbüz, s. 522; Ertekin/Karataş, s. 606.
edilmesi, iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde karşı tarafın borcunu ifa etmemesi243, ibra244, aynı borç ilişkisi nedeniyle başka bir senet devredilmesi, asıl borç ilişkisinin zamanaşımına uğraması olabilir245. Senet asıl borç ilişkisi dışında takas, borcun yenilenmesi gibi sebeplerle de bedelsiz kalmış olabilir246.
c. Geçici Süre ile Bedelsiz Kalan Senetler
Geçici süre ile bedelsiz kalan senetler, temel alacağı bulunduğu hâlde vadede bunu istemenin imkânsız olduğu senetler ve asıl borç ilişkisine dayanmakla birlikte temel alacağı henüz doğmamış senetler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır247,
Temel alacak bulunduğu hâlde vadede bunu istemenin imkânsız olduğu durumlara iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde bir tarafın borcunu ifa etmemesine bağlı olarak diğer tarafın ödemezlik def’ini ileri sürmesini, bir kambiyo senedine bağlanmış alacağın cari hesaba geçirilmesini248 örnek gösterebiliriz249. İnan’a göre bu tip senetler, geçerli bir temel alacağın olması, ancak alacağın yalnızca o an için talep edilememesi nedeniyle teknik anlamda bedelsiz sayılmamakla birlikte, hukuki sonuçları itibariyle geçici süre ile bedelsiz kalan diğer senetlerle bir fark göstermemektedir250.
Asıl borç ilişkisine dayanmakla birlikte temel alacağın henüz doğmamış olması durumu ise erteleyici şarta bağlı senetlerde görülür251. Bu senetlerde senedin vadesi
243 Borcun kısmen veya ayıplı ifasını da bu kapsamda değerlendirmek gerekir. Yargıtay, bu hâllerde bölümsel noksanlık ya da satım gibi sözleşmelerdeki ayıp nedeniyle senetlerin saptanacak miktarda bedelsiz kalacağını, ticari senedin bölümsel biçimde bedelsizliğini kabul etmektedir. Nitekim bir karar göre; “…satımdan dönülse de kullanım gereği kira karşılığı istemek ve bozulma varsa tazminat isteyebilme olanağı bulunduğundan, satım bedeli karşılığı verilen bono bedellerinin, saptanacak bu miktarda indirilip kalan bölümünün iptali gerektiği…” [Yarg. 11. HD., T. 23.02.1981, E. 845, K.746 (Gürbüz, s. 525)].
244 Bununla birlikte Sayhan ibrayı asıl borç ilişkisi dışında senedi bedelsiz kılan bir sebep olarak değerlendirmiştir (Sayhan, s. 156). Krş. Gürbüz, s. 526.
245 İnan, s. 38-43; Gürbüz, s. 522-528; Sayhan, s. 151-155.
246 İnan, s. 43-44; Gürbüz, s. 528-532; Sayhan, s. 155-156.
247 İnan, s. 44-45; Gürbüz, s. 531-532.
248 Bu durumda alacak hesap devresinin sonuna kadar istenemeyecektir. Senet ya bakiyenin kabulü ile yenilenerek kesin olarak bedelsiz hâle gelecektir ya da cari hesaptan çıkarılacak ve bedelsizlik sona erecektir (İnan, s. 45).
249 İnan, s. 44-45; Gürbüz, s. 531-532; Sayhan, s. 158-159.
250 İnan, s. 45.
251 İnan, s. 45; Gürbüz, s. 532; Ertekin/Karataş, s. 609; Sayhan, s. 159; Acar, s. 67.
geldiği hâlde şart gerçekleşmezse bu bir bedelsizlik def’i olarak ileri sürülebilir252. Söz konusu durumda, senedin zamanaşımı süresince şartın gerçekleşme olanağı bulunduğundan senedin iadesi istenemez253. Zamanaşımı süresi içinde şart gerçekleşirse senet, bedelli hâle gelir254. Senedin vadesi gelmeden veya senet zamanaşımına uğramadan şartın gerçekleşmesi imkânsızlaşırsa kesin olarak bedelsiz hâle gelen senedin iadesini talep etmek mümkündür255.
Erteleyici şarta tâbi bir temel alacağa bağlı olarak düzenlendiği için bedelsiz olan senetler, genellikle cezai şart ve teminat amacıyla düzenlenmektedir256. Biz cezai şart olarak senet düzenlenen durumları da teminat senetleri kapsamında incelediğimizden, teminat senetlerinin büyük bir kısmının bu başlıktaki bedelsizlik türüne dahil olduğunu söyleyebiliriz.
Teminat amacıyla senet düzenlenmesi durumunda, teminat konusu riskin gerçekleşmesiyle birlikte erteleyici şart gerçekleşmiş olacak ve senet, bedelli hâle gelecektir257. Teminat konusu risk, yani erteleyici şart gerçekleşmediği sürece senet geçici olarak bedelsizdir258. Zamanaşımı süresince teminat konusu risk gerçekleşmezse ve gerçekleşmesi imkânsızlaşırsa senet kesin olarak bedelsiz olacaktır259.
2. Tarafların Bedelsizlik Konusunda Anlaşmış Olduğu Senetler
Bu tip senetlerde senedin düzenlenmesine yol açan hukuki bir ilişki mevcut olsa da bu ilişki bir temel alacak doğurmaya elverişli değildir260. Başka bir deyişle; bu senetlerde bir asıl borç ilişkisi bulunmayıp, bu durum taraf iradelerine de uygundur261.
252 İnan, s. 45; Gürbüz, s. 533; Sayhan, s. 159; Acar, s. 67.
253 Sayhan, s. 160.
254 İnan, s. 45; Gürbüz, s. 533; Sayhan, s. 159; Acar, s. 67.
255 İnan, s. 45; Gürbüz, s. 533; Sayhan, s. 159; Acar, s. 67.
256 İnan, s. 45; Gürbüz, s. 533; Sayhan, s. 159.
257 Gürbüz, s. 533; Sayhan, s. 160.
258 Gürbüz, s. 533; Sayhan, s. 160.
259 Gürbüz, s. 533; Sayhan, s. 160.
260 İnan, s. 49; Gürbüz, s. 534-535; Ertekin/Karataş, s. 610; Acar, s. 69.
261 İnan, s. 49; Gürbüz, s. 534-535; Ertekin/Karataş, s. 610; Acar, s. 69.
a. Borçlu Yararına Düzenlenenler
Bu tür senetler, gerçek alacaklıların senet borçlusunun malvarlığına el koymalarını önlemek amacıyla muvazaalı olarak oluşturulmaktadır262. Söz konusu durumda gerçek alacaklılar her zaman için muvazaayı yazılı bir belge ile ispat edebilirler263.
b. Alacaklı Yararına Düzenlenenler
Söz konusu senetler alacaklının kredi itibarını yükseltmek ya da kısa vadeli para ihtiyacını karşılamak için oluşturulan hatır senetleridir264. Hatır senetleri dolaşım gayesiyle veya dolaşım gayesi olmadan oluşturulabilir. Alacaklının dolaşım gayesi olmayan hatır senedi düzenlemesindeki amaç, hatır senedi nedeniyle ekonomik durumunu gerçekte olduğundan daha iyi göstermektir265. Dolaşım gayesi olan hatır senetlerinde ise amaç, senedin ciro edilmesi yoluyla, lehtara kısa vadeli kredi sağlamaktır266.