Kaynak: Arslan, Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, s.146
Trabzon’dan katılan kişi sayısının fazla olması yapılan propagandanın etkili olduğunun da kanıtıdır. Diğer bir nokta, İttihatçıların da kongreye destek olmaları katılımı arttırmıştır. İttihatçıların önemli isimlerinden Bahaeddin Şakir’de Trabzon esnaf cemiyetleri adına Doğu Halkları Kongresi’ne katılmıştır.173 İttihatçıların kongreye destek vermesini Enver Paşanın İslami Bolşevizm fikriyle ilişkilendirmek gerekir. İttihatçılar, Doğu Halkları Kongresi’ne destek vermesine rağmen Mustafa Suphi güdümündeki komünist harekete karşıdırlar. Nitekim TKF adına kongre öncesinde Trabzon’da faaliyette bulunan Yusuf Kemal raporunda, kongreye katılacak olan Hafız Mehmet Bey ile Halim Efendi’nin kendisine suikastta bulunmaya teşebbüs ettiklerini ve kurmaya çalıştığı teşkilatı dağıtmaya çalıştıklarını belirtmektedir. Bu konudaki geniş bilgiyi Trabzon’dan kongreye katılacak olan Kayıkçı Süleyman Efendi, Kayıkçı Zekeriya Reis ile Dava Vekili Tahsin Bey’den alınabileceğini belirtiyor ve kongreye katılan anti Bolşevik kişilere karşı dikkatli
171 Hafız Mehmet kongreye katıldıktan sonra İstikbal gazetesinde Trabzon halkını Bolşevizm’e karşı uyarıcı beyanname kaleme almıştır. Bkz: İstikbal, 10Ekim1920, Sayı:179
172 Arslan bu listeye iskele kumandanlığından Rusya’ya giden kişi listesine göre kongreye giden 10 kişinin daha adını zikretmektedir. Böylelikle Trabzon’dan kongreye katılan kişi sayısı yaklaşık 20 kişilik kalabalık bir delege sayısı ortaya çıkıyor. Bkz:Arslan, Türkiye Komünist Fırkası Kuruluşu ve Mustafa Suphi, s.146
173Arslan, “İttihat ve Terakki Liderlerinden Dr. Bahaeddin Şakir’in Sovyet Rusya ve Azerbeycan’daki Faaliyetleri(1920-1921)”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(39), s. 80
37
olunması gerektiği uyarısını yapıyordu.174 Yusuf Kemal kongreye katılacak kayıkçılardan teferruatlı malumat alınabileceğini belirtiyor. Fakat o dönemin kayıkçı teşkilatı Yahya Kahya güdümünde olduğundan bu kişilerin de İttihatçı fikre sahip olduğu ihtimal dâhilindendir.
Yusuf Kemal, Doğu Halkları Kongresi öncesinde Trabzon’da yaklaşık 16 gün kalarak faaliyet yapmaya çalışmıştır. Yusuf Kemal, 1920 Ağustos tarihli raporunda Trabzon halkını üçe ayırmıştır: Birinci grubun ticaretle uğraşan kimseler olduğunu, bu kimselerin arasında zenginlerin de bulunduğunu belirterek burjuvazi nitelendirmesi yapılabilecek kimseler bulunmadığını aktarmıştır. İkinci grubun, memurlar, subaylardan oluştuğunu, memurların beşte dördü, subayların üçte biri Bolşevizm ve komünizmi onayladıklarını geri kalan kimselerin komünizme karşı olduklarını belirtiyor. Üçüncü grubun ise köylü, amele, çiftçi, asker kişilerden oluştuğunu, bu kişilerin Bolşevizm’e eğilimli olduklarını raporunda iddia etmektedir.175
Doğu Halkları Kongresi’ne katılacak delegeler yalnızca TKF’nin çalışmaları ile belirlenmemiştir. Kâzım Karabekir Paşa tarafından 11 kişi seçilerek kongreye katılmak üzere Erzurum’dan Trabzon’a gönderilmişti.176 Kâzım Karabekir Paşa’nın Bakü’ye gitmek üzere seçtiği heyet Trabzon’a geldiğinde aynı günlerde uzun esaretten sonra Trabzon’a dönelebilen Ziya Yergök, eski silah arkadaşlarını Bakü’ye gidecek olan heyette görünce, onları Bolşevizm’e karşı uyarmıştır. Ziya Yergök, heyettekilere “Bakü’de maskeli Bolşevik Mehmet Emin ile gizli görüşmelerini söyledik.” şeklinde tavsiyede bulunmuştur. 177 Ziya Yergök, Taşkent’te Mehmet Emin’in evinde misafir olarak ağırlanmıştır. Ziya Yergök’ün Mehmet Emin’le arkadaşlıkları samimi boyuttadır.178 TKF’nin ikinci adamı Mehmet Emin yakın arkadaşlarına İttihatçı kimliğini açıklarken bu durumu Mustafa Suphi’nin fark etmemesi liderlik zafiyeti olarak değerlendirilebilir. Ziya Yergök yalnızca heyettekileri uyarmakla kalmaz, Trabzon Tümen Komutanı aracılığıyla Kâzım Karabekir Paşa’ya Bolşevizm’in eksikliklerini anlatan rapor gönderir.179 Bu
174 Haziran-Eylül 1920 Türkiye İştirakiyûn Teşkilatı, s. 151
175 Haziran-Eylül 1920 Türkiye İştirakiyûn Teşkilatı, s. 153
176 Arslan, Türkiye Komünist Fırkası Kuruluşu ve Mustafa Suphi, s. 147
177 Önal, a.g.e., s. 257
178 Önal, a.g.e., s. 240
38
faaliyetler kongreye giden delegelerde Bolşevizm’e karşı olumsuz düşünceler oluşmasına etki etmiştir.
TBMM, Doğu Halkları Kongresi’ne resmi olarak davet edilmemişti. TBMM Hükümeti adına Dr. İbrahim Tali gözlemci olarak kongreye katılmaya memur edilmişti.180 Ayrıca Kâzım Karabekir Paşa da seçtiği kişileri Bakü’ye göndererek kongrede olup bitenden TBMM’nin haberdar olmasını amaçlamıştı. Mustafa Kemal Paşa, Meclisteki konuşmasında son günlerde Bakü’de beynelmilel kongre yapıldığını ifade etmiştir. Kongre için davetlerin doğrudan doğruya halka yapıldığını; Trabzonlulara, Erzurumlulara, her tarafa davetnamelerin gittiğini söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa ayrıca kongreyi gayriresmi olarak tanımlamıştır.181 Mustafa Kemal Paşa’nın konuşmasında özellikle Trabzon ve Erzurum’u vurgulaması, iki şehrin Bakü’ye yakınlıklarından diğer şehirlere nazaran daha fazla komünist propagandaya maruz kalmasıyla açıklanabilir.
Doğu Halkları kongresi öncesinde yapılan faaliyetler, Bakü’de toplanan kongreye geniş katılımın olmasını sağladı. Kongrede Enver Paşa’nın bildirisi 4 Eylül tarihli oturumda okunmuştur. Bildiriden rahatsız olan Mustafa Suphi; Enver Paşa’yı eleştirerek onu devrimci değil, karşı devrimci olarak göstermişti. Enver Paşa’nın, Alman emperyalistlerle işbirliği yaptığını dolayısıyla onun emperyalist olduğunu söylemişti.182 Enver Paşa ise buna karşılık Türkiye’nin savaşa girdiğinde dünyanın iki kutba ayrıldığını ifade etmişti. Birinci kutbun kapitalist ve emperyalist eski Çarlık Rusya’sı ile müttefiklerinin, diğerinin ise Almanya ile müttefiklerinin olduğunu belirtmiştir. Bu iki kutbun hem emperyalist hem de kapitalist olduklarını söylemişti. Enver Paşa, bu iki zümreden Almanya tarafına geçtiklerini, çünkü Almanya’nın hiç olmazsa devletin varlığını kabul etmeyi taahhüt ettiğini belirterek etkileyici konuşma yapmıştır.183 Mustafa Suphi, kongreden üç gün sonra 10 Eylül 1920’de geniş katılımlı I. Genel Türk Komünistleri Fırkası’nı topladı ve kongrede tekrar başkan seçildi. TKF’nin bu kongresine Trabzon’da oluşturulan hücrelerin temsilcileri de katıldı. Trabzon’da oluşturulan hücreler adına kongreye katılanların isimleri şöyledir:
180 Arslan, Türkiye Komünist Fırkası Kuruluşu ve Mustafa Suphi, s. 144
181 TBMM Z.C, Devre 1 Cilt 3 İçtima 48, 14.08.1920, s. 210
182 Akbal,“Milli Mücadele Kadrolarının Bolşevizme Yaklaşımı ve Trabzon’da Bolşevizm Karşıtı İki Sima: Vali Hamit Bey ve Hafız Bey”, s. 952
39
Tablo 2: TKF’nin Birinci Kongresine Trabzon’dan Katılan delegeler 1 Halil, Ömer, Mehmet Yoldaş Of teşkilatı
2 Zekeriya Reis, Feyzi Kaptan, Hayri Süleyman