“En genel anlamı ile metot, belli bir amaca ulaşmak için uyulan ve uygulanan yoldur” şeklinde tanımlanmaktadır (Doğanay, 1993:119).
Yöntem (Metot) in sözlük ve kelime anlamı, “bir amaca ulaşmak için tutulan düzenli yol” demektir (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997: 75).
Ders yöntemi, “Derste, onun (dersin) amacını ve görevini emin ve en iyi yolla yerine getirmek için düzenlenmiş hareket biçimidir” (Hesapcıoğlu, 1994: 14).
Öğretim yöntemi günümüzde genellikle şu anlamda kullanılmaktadır:
“Öğrencilerin özellikleri, ders araç ve gereçleri ile tüm öğrenme durumları göz önünde tutularak belirlenen ve izlenen mantıklı yol” dur (Oğuzkan, 1985: 72).
Metot ve teknik kelimeleri arasındaki iliksiyi ortaya koymaya çalışırsak:
Bu iç içe ilikşide öğretim metodu daha genel ve kapsamlı bir kavram olup öğretim tekniğini de içine kapsamaktadır.
Metot, belirli görüş, ilke ve kurallara göre geliştirilmiş olan öğretim yapma yoludur. Teknik ise öğretim metodunu öğretmenin uygulamaya koyma biçimidir (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997: 77–78).
“Anlatım” yöntemini kullanan bir eğitimcinin, derste kullandığı jestler ve mimikleri kullanma şekli bir tekniktir. Bunun gibi benzer diğer ayrıntılı islerin hepsi birden “yöntem” veya “metot” olarak değerlendirilmektedir (Okutan, 1997: 58).
Eğitim de istenilen hedeflerinin gerçekleşmesi, uygun yöntemin seçilmesiyle sağlanabilir. Bundan dolayı her ders için tek bir yöntem değil, çok farklı yöntemlerin kullanılması söz konusu olmaktadır (Demirel, 1994: 45).
Mevcut yöntemler içerisinde coğrafya eğitiminde etkin olarak kullanılan yöntemler şunlardır:
1- Anlatım Yöntemi
2- Soru-Cevap Yöntemi 3- Problem Çözme Yöntemi
4- Gösteri (Demonstrasyon) Yöntemi 5- Gezi-Gözlem (Gözlem Gezisi) Yöntemi 6- İşbirliğine Dayalı (Kubaşık) Öğrenme 7- Deney Yöntemi
8- Örnek Olay (Vaka) Yöntemi 9- Tartışma Yöntemi
Bunları değinmek çalışmanın amacına ulaşmak açısından yararlı bulunmaktadır.
2.3.1. Anlatım Yöntemi
Düzanlatım yöntemi, örgenciden etkin katılım istemeksizin, bilginin tamamının anlatıma dayalı olarak sunulması; öğretmenin konuyu belirli bir sıra ve düzene göre örgencilere anlatması ve açıklamasıdır (Ergin, 1995: 97).
Bu metodun daha iyi uygulanması için gerekli ders araç-gereçleri, kaynak kitap, harita - slayt ve filmler kullanılmalıdır. İlköğretim çağında, gezi, gözlem,
inceleme çalışmalarından sonra, yapılan aktiviteler üzerinde konuşularak, anlatım yönteminin bir çeşit zenginlik olarak kullanılması, örgencilerin de bu faaliyete katılması, bu yöntemin etkili kullanılmasına faydalı olabilir (Binbasıoglu, 1991:138).
Bu yöntemi kullanan öğretmenlerin, Türkçeye ve hangi bilim dalı olursa olsun o bilimin gerektirdiği bilgi birikimine hakim olmalarıdır.
Özelikle coğrafya derslerindeki soyut nitelikteki birçok kavramın öğrenciye tanıtılmasında ders araç-gereçleri, şekil ve resimlerle de desteklenen iyi bir sunuşla en etkili yöntem olabilir.
2.3.2. Soru-Cevap Yöntemi
Cevap almak amacıyla soru sormak, ya da öğretmenin bir konu ile ilgili öğrencilere bir takım sorular sorması ve bu sorulara aldığı cevapları eleştirerek öğretim yapmasıdır. (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997: 81)
Bu yöntemin başarılı olması için öğretmenin mutlaka iyi bir hazırlık yapması gerekir. Bunun içinde öğretmen konuyu planlı bir şekilde taradıktan sonra öğrenci seviyesine uygun sorular hazırlamalıdır. Bu işlemin öğrenciler tarafından da yapılması istenmeli ve böylece konu ile ilgili cevaplanacak sorular dersten önce hazırlanmış olmalıdır. Öğretmenler, öğrencilere soru sorma fırsatları hazırlamalı, mümkün olduğu kadar öğretimin amacı ve yönü öğrenci sorularına dayandırılmalıdır. Böylece öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarına göre öğrenim yapılmış olunur. Soru soran öğrenci derslerle ilgili olan öğrencidir. Öğrenci sorularına önem verilirse, onların dikkatli olmaları ve derse karşı ilgileri sağlanır (Büyükkaragöz ve Çivi 1997: 81).
Coğrafya öğretmenlerinin dikkat etmesi gereken durum; doğru bir terimlerin kullanıldığı, konunun dışına çıkmayacak, tartışmaya ve yanlış anlaşılmaya yer vermeyecek, öğretim hedefleri doğrultusunda, önceden hazırlanmış sorular kullanmalıdır.
2.3.3. Problem Çözme Yöntemi
Latince kökenli olan “problem” kelimesi, Arapçada “mesele” ,Türkçede “sor” kökünden türetilen “sorun” olarak ele alınmaktadır. Sorun, çözümlenmesi, öğrenilmesi ve bir sonuca ulaşılması gereken sıkıntılı engelli durumu ifade etmektedir (Ünal, Sever ve Yılmaz,2003: 3).
Problem çözmek, istenilen hedefe varabilmek için etkili ve yararlı olan araç ve davranışları türlü olanaklar arasından seçme ve kullanmadır (Demirel, 1998: 51).
Problem çözme metodu ile yapılacak derslerle, öğrencilerde hem okul da hem de daha sonra, karşılaştığı problemleri buna göre çözme alışkanlığı meydana getirecektir.
Problem çözme yöntemi rasyonel düşüncenin keşfetme, düşünme, karar verme, araştırma, derin düşünme ve araştırma kategorilerini içermektedir (Barth ve Demirtaş, 1997: 45)
Bu süreçte öğretmenin en önemli görevi öğrencilere rehberlik etmektir. Öğrencilere bu süreçte öğretmen;
Problemin önemini kavratmalı ve onları problem çözmeye güdülemeli, Öğrencilerin problemi sistematik olarak sorgulaması gerektiğinden öğretmen öğrenciye sorularla yardımcı olmalı,
Öğrencilerin denenceler kurabilmesi için ön bilgiye sahip olması gerekeceğinden, problem çözümü için gerekli olan kavram ve ilkeleri hatırlatmalı, bilgi edinmeleri için yararlanacakları materyalleri seçmelerine yardımcı olmalı,
Veri toplama sürecinde, veri toplama araçlarının hazırlanmasında ve uygulanmasında öğrencilere rehberlik etmelidir (Erden, 1998: 112-113).
Ayrıca, öğretmenin problem çözme yöntemini daha etkili kullanabilmesi için, bu yöntemin faydaların, sınırlılıklarını ve etkin kullanım için rehber ilkelerini iyi bilmeli ve uygulamalıdır.
Coğrafya, sorunlara çözüm bulan bir bilim dalıdır. Birçok coğrafi problemin çözümünde bu yöntemin kullanılması öğrenciyi daha etkin kılacaktır.
2.3.4. Gösteri Yöntemi
“Demonstrasyon” anlamına da gelen bu yöntem; öğretmenin ya da öğrenci gruplarının herhangi bir konuyu, laboratuarda ya da sınıfta diğer öğrenciler önünde
deneyerek, araç ve gereçler kullanarak açıklamaları ya da sunmalarıdır (Hesapcıoğlu, 1994:221).
Gösteride hem görsel hem işitsel iletişim kullanılır. Öğrencinin bir öğrenme konusunu alanında usta olandan öğrenmesine dayalı bu yöntemde, örgencide mükemmellik fikri gelişir. Ürettiklerini bastan savma değil, mükemmel olarak yapmaya çalışır.
Bu beceriyi kazandırmanın en iyi yolu, onun uygulamasını yaptırmaktır. Örneğin: “göç olgusunun nedenleri” için, bizzat araştırma yapmak; harita çizmeyi öğrenmek için bizzat harita çizmek gerekir. (Vural, 2004: 113-114).
Bu yöntemde asıl aktif olan öğretmenlerdir. Öğrenciler dinleyici, seyirci ve hazır alıcıdırlar. Gösteri yöntemi daha çok duyu organının uyardığı için, ilgi ve dikkat çektiği için öğrenmeyi kolaylaştıran öğretim yöntemi olarak kabul edilmektedir (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997: 104).
Coğrafyanın ezberci sistemden kurtarılabilmesi ve kısa ders süresi içerisinde yoğun müfredatın işlenmesinde, gelişen teknoloji ve ders araç-gereçlerinin de yardımıyla coğrafya öğretmenlerinin en gözde öğretim yöntemi olmuştur.
Bu yöntemi destekleyen diğer unsurlar ise Milli Eğitim Bakanlığının başlattığı her öğretmene bir dizüstü bilgisayar kampanyası, hizmet içi eğitimlerle öğretmenlere bilgisayar kullanım sertifikalarının verilmesi ve her okula internet bağlantısının sağlanması gibi teknolojiden faydalanılan gelişmelerdir.
2.3.5. Gezi-Gözlem Yöntemi
Gözlem, “Herhangi bir nesne, olgu ya da olayı iyi kavramak için bu nesne, olgu ya da olayın, türlü belirti ve koşullarını bir plan çerçevesinde göz ya da görsel araçlar yoluyla, oluş halinde, evre evre incelemek ve izlemek” seklinde tanımlanmıştır. (Binbasıoglu, 1991: 123)
“Eğer, gözlem, okul tarafından organize edilirse, buna gözlem gezisi yöntemi denir” ifadesini kullanmaktadırlar.“Gözlem gezisi yöntemi” olarak da adlandırılan bu yöntem; eğitsel amaçları gerçekleştirmek için okul yönetimi tarafından organize edilmiş incelene, araştırma ve soruşturma faaliyetlerinin tümünü kapsamaktadır (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997: 98).
Gezi etkinliği, okul yönetimi, ailelerden izin almayı, gezi yerindeki yetkililerle görüşmeyi, güvenlik önlemleri almayı gerektirdiği için genellikle öğretmenler için zor sayılan bir yöntemdir (Ergin, 1995: 103).
2.3.6. İşbirliğine Dayalı (Kubaşık) Öğrenme Yöntemi
Öğrencilerin ortak bir amaç doğrultusunda küçük gruplar halinde birbirinden öğrenmesine yardım ederek çalışmalarıdır. İşbirliğine dayalı öğretim bazı sınıflarda uygulanan “Küme Çalışması” adı verilen yönteme benzer. Çünkü bu öğretim bir grup çalışmasıdır. (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997:132).
Derse etkin katılımı sağlayabilecek olan bu teknik sınıf ortamında oluşturulan karma kümelerle belirli bir amaç çerçevesinde öğrencilerin birbirlerinin öğrenmelerine yardım ettikleri ve küme başarısının farklı yollardan ölçüldüğü bir öğrenme sürecidir (Demircioglu, 2005:186).
2.3.7. Deney (Laboratuar) Yöntemi
Bu yöntem tarih boyunca fen bilimleri içerisinde geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Ortaöğretimde de uzun vadeli bir inceleme ve ispat yöntemidir. Coğrafya biliminde; evren, dünya veya herhangi bir doğal düzenek içerisinde, coğrafi olay ve olguların nedenlerinin saptandığı, oluşumunun ortaya konduğu ve sonuçlarının gözlemlendiği devasa bir deney ortamı mevcuttur ( Elmas, 2006: 90).
2.3.8. Örnek Olay (Vaka) Yöntemi
Gerçek hayatta karşılaşılan ya da karsılaşma ihtimali olan sorunların, sınıf ortamında ele alınıp ayrıntılı bir şekilde işlenmesidir. Bu yöntem öğrencilerin bilinçli düşünme, etkili karar verme ve sorunlara doğru çözümler bulma yönündeki becerilerini geliştirme amacına yöneliktir (Cin, 2005: 141).
Örnek olay incelemesi, öğrencilerin anlama, kavrama, analiz etme, sentezleme, değerlendirme ve yorumlama gibi birçok yeteneklerini geliştirmelerine fırsat tanır. Öğrencilerin düşünme ve problem çözme becerilerini geliştirir ( Güngör, 2006: 67)
2.3.9. Tartışma Yöntemi
Herhangi bir konunun, iki ya da daha çok kişi tarafından karşılıklı konuşarak, birbirlerini dinleyerek ve eleştirerek incelenmesine yönelik bir yöntemdir.
Öğrencinin konuyu çözümleme, kavrama, yorumlama yeteneğini, ilgisini artırır ve örgenciye bildiğini ortaya koyma fırsatı verir (Binbasıoglu, 1991: 143).
Tartışma yönteminin değişik sekil ve teknikleri vardır. Bunlardan sık kullanılan bazıları şunlardır:
– Büyük Grupla Tartışma Tekniği – Küçük Grupla Tartışma Tekniği –Münazara – Panel – Zıt Panel – Vızıltı Grupları – Fikir Taraması – Forum – Seminer.
Bunlar tek basına uygulanabileceği gibi diğer yöntemlerle birlikte de uygulanabilir.
Coğrafya öğretimi için söylenebilecek en temel saptama; coğrafya biliminin insanoğlu var oldukça yaşayacak bir bilim olduğu ve bu bilimin öğretiminde çağa ve imkânlara göre çok farklı öğretim yöntemlerin sentezlenip bütün duyu organlarına hitap edecek şekilde geliştirilerek kullanılacağıdır.