Genel olarak Başkanlık hükümeti; kuvvetler ayrılığı prensibini sert bir şekilde uygulayan, kuvvetleri birbirine kontrol ettirmekle beraber yürütme organının üstünlüğünü sağlayan temsili bir hükümet biçimi olarak tanımlanmaktadır (Aldıkaçtı, aktaran Kuzu, 2013b: 20).
“Başkanlık hükümeti” (PresidentialGovernment) deyimini İngiliz yazarları Amerikan İç Savaşından(1861-1865) önce, Atlantik ötesinde eski sömürgeleri olan ama sonra Amerika Birleşik Devletleri (ABD) adını alan yeni devletteki siyasi düzeni anlatmak için kullandılar. Britanya yönetim biçiminin usta yazarlarından WalterBagehot da İngiliz Anayasası(1865) adlı ünlü kitabında (ve Abraham Lincoln’un ABD başkanı olduğu yıllarda), aynı iki sözcüğü kendi ülkesi olan Britanya’daki “kabine hükümeti” ile ABD’deki farkı göstermek için kullanmıştı (Ataöv, 2011:133).
Ayrıca başkanlık sisteminin, kralın bütün yetkilerini kaybetmeden önceki 17 yy. Britanya hükümet modeline dayandığı da bilinmektedir. Öyle ki sadece ABD
23
başkanlık sistemiyle İngiliz monarkının yetkilerinin korunması mümkün olmuş, ancak bu defa monarkın yerini seçilmiş bir başkan almıştır (Hekimoğlu, 2009:28). Fakat burada şunu belirtmek gerekir ki, Philadelphia Konvansiyonu’nun kopya ettiği İngiliz sistemi, mevcut sistemden tamamen farklı olan 1750’lerin sistemidir (Tunaya, aktaran Bal 2001: 48).
Bununla birlikte ABD’nin İngiltere kaynağından etkilenmesinin yalınkat bir şekilde gerçekleşmediği, gereken hallerde kaynağa karşı çıkmak suretiyle, özgün bir uyarlama, geliştirme ve aktarma biçiminde olduğu ifade edilmelidir (Eroğul, 2004: 54).
Başkanlık Sistemi ABD’de doğmuş ve uygulamaya konmuş bir devlet yönetimi modelidir (Akçalı, 2014:80). 1787’de Philadelphia’da toplanan kurucu meclisin görüşmelerinde düşünülüp tasarlanarak prensipleri belirlenen bir sistemdir. Bundan dolayı Öztürk ve Kurt’un ifade ettiği gibi (2015:51), Hükümet sistemleri içinde kurumları, siyasi ve toplumsal yönleri, ortaya çıkışı ve bilhassa Amerikan değerlerini ihtiva etmesi bakımından kendine özgü bir hükümet sistemi olarak değerlendirilebilir.
Sistemin ana vatanı ABD olduğundan, bu sistemi tercih eden diğer ülkelerin ilk başvurduğu yer Amerikan Anayasası olmuştur. Ancak müracaat edenlerin çoğu çok farklı sonuçlar elde etmiştir (Özer, 2009:169-174).
Başkanlık sistemini tanımlarken, bu sistemin dayandıkları kriterlerin göz önüne alınarak tanımlanması mümkündür. Yalnız uygulamada görülen farklılıklardan dolayı bazı yazarlar bu sistemin kriterlerini farklı şekilde tanımlamışlardır. Bu çalışmada başkanlık sisteminin, özellikleri açıklandıktan sonra ABD örneğinde sistemin özellikleri belirtilecektir.
2.1.1. Giovanni Sartori’nin Tanımı
GiovanniSartori’ye göre başkanlık sisteminin tanımlayıcı kriterleri şu şekildedir (1997:114):
24
Devlet başkanının belli bir zaman dilimi için (bu, dört yılla sekiz yıl arasında değişebilir) doğrudan doğruya veya benzer şekilde halk tarafından seçilmesidir. Sartori’ye göre, bu kriter, kuşkusuz, zorunlu bir tanımlayıcı şarttır ama, hiç de yeterli şart değildir. Çünkü Avusturya, İrlanda ve İzlanda gibi ülkelerde de cumhurbaşkanı genel oya dayanmaktadır ama bunlar başkanlık sistemi değildirler.
Başkanlık sistemlerinde hükümetin ya da yürütme organının, parlamentonun oyuyla ne atanması ne de düşürülebilmesi mümkün değildir. Öte yandan hükümetin veya yürütmenin de parlamento tarafından atanması veya görevden alınması söz konusu değildir. Başkanın hükümetler üzerindeki yetkisi mutlaktır. Başkan kabine üyelerini kendisi belirler ve görevden alır.
Başkan yürütme organına hâkim konumdadır. Başkan yürütmenin başıdır. Bu, devlet başkanının aynı zamanda hükümetin başı olmasının zorunlu olduğu anlamına gelir. Sartori’nin deyimiyle: “Otorite çizgisi, başkandan aşağı doğru dümdüz inmelidir”.
2.1.2.Arend Lijphart’ın Tanımı
Arend Lijphart’a göre Başkanlık sisteminin tanımlayıcı kriterleri şu şekildedir (1994: 92):
Başkanlık sisteminde, yürütmenin başı (başkan) anayasanın belirlediği bir dönem için seçilir ve normal olarak, yasama organı başkanı güvensizlik oyuyla istifaya zorlanamaz. (Bununla birlikte, bir başkanı, suç teşkil eden eylemlerinden dolayı, impeachment süreciyle görevden uzaklaştırmak mümkündür.)
Başkanların ya doğrudan doğruya veya bir seçim heyeti yoluyla halk tarafından seçilmesidir.
25
Arend Lijphart başkanlık sistemini; yürütmenin yani başkanın doğrudan veya dolaylı olarak halk tarafından seçilmesi ve bu süre içerisinde başkanın görevine devam etmesi, görevden uzaklaştırılmaması özellikleri ile açıklamıştır.
2.1.3. S.Matthew Shugart ve John M. Carey’nın Tanımları
Matthew Shugart ve John M. Carey başkanlık sisteminin kriterlerini belirlerken, bu sistemin parlamenter sistem ile aralarındaki farklardan yola çıkmışlardır. Yazarlara göre başkanlık sistemini parlamenterizmden ayırmak için 6 kriter ileri sürülebilir (Yazıcı: 2013:26):
Devletin başı aynı zamanda hükümetin de başıdır. Başkan, kabineyi atar.
Yasama yürütme üyeleri birbirinden farklıdır. Yürütme, yasamanın güvenine tabi değildir. Başkan meclisi fesh edemez.
Meclis, yönetimin en üst gücüdür.
Bu özelliklerden yola çıkarak yazarlar Başkanlık sisteminin tanımlayıcı kriterlerini şu şekilde sıralamışlardır:
Yürütmenin başı halk tarafından seçilir.
Yasama ve yürütmenin görev süreleri sabittir ve birbirlerinin güvenine tabi değillerdir.
Hükümet kompozisyonunu seçilmiş yürütme gücü oluşturur.
Başkan, anayasanın kendisine tanıdığı kanun yapma yetkisine tabidir. 2.1.4.J.Juan Linz’in Tanımı
26
J.Juan Linz başkanlık sistemini iki temel unsura dayanarak açıklamaktadır (1994: 6):
Yürütme gücünü kontrol eden başkan ile -bir veya iki meclisten oluşan- yasama yetkisini kullanan kongrenin halk tarafından seçilmesi, böylece her iki organın da demokratik meşruiyete sahip olması. Bu yüzden yazar, başkanlık sistemlerini çift demokratik meşruiyet sistemleri olarak tanımlamaktadır.
Başkan ve kongrenin sabit bir görev süresi için seçilmeleri, başkanın görev süresi yasamadan, yasama organının görev süresi de başkandan bağımsızdır.
2.1.5. Nur Uluşahin’in Tanımı
Nur Uluşahin’a göre başkanlık sisteminin tanımlayıcı kriterleri şu şekildedir (Uluşahin, 1999: 30):
Başkanın, doğrudan veya yarı-doğrudan bir biçimde halk tarafından seçilmesi.
Belli bir dönem için seçilen yürütmenin yasamanın güvenine dayanmaması.
Yürütmenin tek kişiden oluşması.
Farklı siyaset bilimcilerin başkanlık sistemi üzerine yaptıkları incelemelerden yararlanarak, bu sistemin dayandığı temel unsurlar aşağıdaki gibi tanımlanabilir (Yazıcı, 2013: 37):
Başkanlık sisteminde yürütme gücünü tek başına kullanacak olan başkan, doğrudan doğruya veya dolaylı olarak halk tarafından seçilmektedir.
Yasama yetkisini kullanacak olan ve çoğu kez kongre olarak adlandırılan organın tıpkı başkan gibi sabit bir süre için halk tarafından seçilmesi.
Yasama ve yürütme organlarının her ikisinin de birbirlerinin varlığına son verebilecek hukuki mekanizmalardan yoksun olması.
27