B. ESERİN DEĞERLENDİRİLMESİ
1. Bölümlerin Başlıklandırılması ve Tasnif Şekli
en-Nihâye’de konular kitap adı verilen bölümlere göre taksim edilmiştir. Her
bir kitap da belli konudaki hükümleri bir araya toplayan bâblara taksim edilmiş, aynı bâb içinde yer alan ama mahiyeti farklı olan konular için ise fasıllar açılmıştır. Gerektiğinde ise ‘çeşitli meseleler’ başlığı altında konuyla ilgili olan ancak tek başlıkta toplanamayan küçük hacimli meseleler ele alınmıştır.
Kitabın içeriği özetle şöyledir: Mukaddime
Mukaddimede çok ayrıntılı olmasa da Hanefî literatüründen, atıfta bulunduğu bazı eser ve âlimlerden, eserin kaleme alınmasına sebep olan amillerden söz edilmektedir. Ayrıca kitabını oluştururken hocalarından ve çeşitli kitaplardan istifade ettiğini belirterek kitabın istediği hacimden daha büyük olması sebebiyle bazı yerleri kısalttığını ifade etmiştir. Biraraya getirdiği rivayet ve eserlerin yok olmasından korkarak Alâuddün Muhammed b. Ahmed b. Ömer eş-şâ’ircîv. 619/1222. tavsiyesiyle bu bilgileri derleyerek en-Nihâye’yi meydana getirmiş ve bu bilgileri yirmi beş yaşından itibaren oluşturmaya başladığını bizzat kendisi eserinin mukaddimesinde ifade etmektedir.242
Mukaddimede zor anlaşılır ifadelere ve günümüzde kullanılmayan kelime ve terkiplere de rastlanmaktadır. “هلئضغم = dalları çok ve bir birine girmiş” kelimesini ve “
ٌصوُص اهيلع ٌصوُصأ
= cömert bir adamın kötü huylu ve cimri çocuğu” ifadesini buna örnek olarak verebiliriz.Kitâbu’t-Tahâre
Bu kitab beş bab, yedi fasıldan meydana gelmektedir: - Fasl fi nevâkızu’l-vudû’
242Siğnâki, en-Nihâye, 1a.
65
- Fasl fi’l-gusl
- Bâbu’l-mâ’i’llezi yecûzü bihi’l-vudû’ - Fasl fi’l-bi’r - Fasl fi’l-es’âr - Bâbu’t-teyemmüm - Bâbu’l-mesh ale’l-huffeyn - Bâbu’l-hayz ve’l-istihâze - Fasl fi’l-müstehâza - Fasl fi’n-nifâs - Bâbu’l-encâs ve tathîruhâ - Fasl fi’l-istincâ’
Siğnâkî, bu bahiste konuları bab ve fasıllara ayırarak ele almıştır. Pis ve temiz şeyleri de ayrı başlıklar halinde tek tek ele alıp kadınlarla ilgili nifas, hayız ve istihaze konularına da değinmiştir. Bab ve fasıllarla konuları sistemleştirerek anlaşılmasını kolaylaştırmıştır.
Kitâbu’s-Salât
Eserin en büyük kitablarından olan bu bölüm namaz vakitleri, ezan, imamlık, vitr namazı ve nafile namazlar gibi 21 babdan; sabah namazını aydınlıkta kılmanın müstehap olması, namazın kılmanın mekruh olduğu vakitler ve namazda kıraat gibi 13 fasıldan oluşur. Bu bahiste beş vakit namaz, sehiv secdesi, hasta namazı, korku namazı, mescidler, namazın şartları, vacipleri, mekruhları ve bozanları, kaza namazı, cenaze ve namazı gibi namazla ilintili tüm konular ayet ve hadislerle desteklenerek aydınlatılmaya çalışılmıştır.
Kitâbu’z-Zekât
Müellif, 7 babdan müteşekkil olan bu kitapta hayvanların zekatı, fitre, malların zekatı, maden ve hazinelerin zekatı gibi konuları ele almış bununla beraber sığırlar, davarlar, atlar, altın ve gümüşler diyerek 9 fasıl açmıştır. Bu bahiste zekatın
66
kimlere verilebileceği, zekatın şartları, hayvan, maden ve zirai ürünlerin zekatlarının nasıl olması gerektiği gibi mevzular derinlemesine incelenmiştir.
Kitâbu’s-Savm
2 bâb ve 3 fasıl şeklinde taksim edilmiş olan bu bölümde oruçla ilgili konular işlenmiş; hem kaza hem kefareti gerektiren şeyler ve itikâf konuları ele alınarak izah edilmiştir. Konu, bab ve fasıl olarak az görünse de orucun şartları, orucun vakti, sahur, hilalin görünmesi, yevmü’ş-şek, iftar, fidye ve itikaf başlıkları bu bahiste anlatılmaktadır.
Kitâbu’l-Hacc
5 fasıl ve 10 bâbtan oluşan bu kitapta ihsâr, haccı kaçırma, hac kurbanları gibi başlıkların yanı sıra haccın şartları, farz ve vacipleri, sünnet ve edepleri, mikatlar, haccın yapılışı, ihram, kıran ve temettu hacları, kadının haccı, umre, hac cezaları ve umreyi ziyaret gibi özel başlıklar bu bahis altında ele alınmıştır.
Kitâbu’n-Nikâh
5 bâb, 4 fasıl olan bu bölümde kendileriyle evlenmenin caiz olmadığı kadınlar hakkındaki fasıl, nikah öncesi hükümler, nikahın şartları, hükmü ve rükunları, vekil ve fuzûlinin evlendirmeleri hakkında bir fasıl, veliler ve kefaet bölümü ve mehir gibi başlıklarla konu işlenmiştir.
Kitâbu’r-Radâ’
Süt emme ve süt kardeşliği ilgili konuları içermektedir. “Soydan dolayı
haram olanlar, süt emmeden dolayı da haram olurlar” hadisini delil getirerek konu
etraflıca incelenmiştir. Kitâbu’t-Talâk
14 bab, 18 fasıldan oluşan kitapta şartlı boşanma, sünnet olan boşanma, talakla ilgili durumlar, talakın çeşitleri, zıhar, i’la, hull, lian, hidane, boşanan kadının hakları vb. mevzular işlenmektedir.
67
Bu bahis en-Nihâye’de müstakil babda ele alınmıştır.243 İki köleden birinin azad edilmesi, azat etmek üzere talepte bulunma ve tedbirli kölenin durumu gibi konular ele alınmıştır.
Kitâbu’l-Eymân
Bu bölüm 11 bab 2 fasıldan müteşekkildir. Yemin olabilen ve olamayan sözler, girmek ve kalmak fiilleri hakkında yemin, yemek ve içmek fiilleri hakkında yemin, konuşmak fiili hakkında yemin, yemin çeşitleri, yeminin şartları gibi konu başlıkları bulunmaktadır.
Kitâbu’l-Hudûd
Bu bölümde içki içme, başkasına zina isnad etme, zinaya şahitlik etmenin ve bu şahitlikten dönmenin hükmü şeklinde 4 bab ile cezayı gerektiren ve gerektirmeyen cinsel ilişkiler başlıkları ile 2 fasıl bulunmaktadır.
Kitâbu’s-Serika
Bu bölüm 3 bab 2 fasıldan meydana gelir. Bu bölümdeki konu başlıkları: çalınması el kesmeyi gerektiren ve gerektirmeyen şeyler, hırsızın çaldığı malda değişiklik yapması, yol kesicilik gibi bablar çalınan şeyin muhafaza edilmesi gereken yerden çalınması şartına dair bir fasıl ile el kesmenin keyfiyeti hakkında bir fasıl mevcuttur.
Kitâbu’s-Siyer
Toplam 9 bab 6 fasıldan oluşur. Kitapta ganimetler, savaşın keyfiyetine dair bir bab, barış antlaşması ve kendilerine güvence verilenler, düşmanın bir yeri ele geçirmesi, müs’temen, öşür ve haraç, cizye ve devlete karşı ayaklananlar babları yer alırken Allah yolunda şehid olma, şehidliğin mükafatı, cihad çeşitleri vb. konular da ele alınmaktadır.
Kitâbu’l-Lakît
243Siğnâki, en-Nihâye, II, 207b.
68
Nereye gittiği ve sağ mı ölü mü olduğu bilinmeyen kayıp çocuğun hükmü, çocuğu yerde bulan kimsenin çocuğa yapılan bağışları kabul edip edememesi gibi başlıklar bu bahiste yer alır.
Kitâbu’l- Lukata
Konuyu “Eğer bir kimse yerde bulduğu bir şeyi- saklayıp sahibi çıktığı
zaman ona vermek üzere- yerden kaldırır ve buna şahit tutarsa o şey o kimsenin elinde emanet olur” şeklinde başlayarak etraflıca inceler.
Kitâbu’l-İbâk
Kaçak köleler hakkındaki bu bölümde nassların yanı sıra istihsan, kıyas ve mezheplerin muhtelif görüşleri dile getirilerek konu zenginleştirilmiştir.
Kitâbu’l-Mefkûd
Ölü mü hayatta mı olduğu bilinmeyen kayıp bir kişinin sahip olduğu malların kadıya teslimi ile mallarının eşi ve çocukları tarafından kullanılabilme hakkı gibi konular ele alınır.
Kitâbu’ş-Şerike
Bu bölüm 3 fasıldan meydana oluşur. Dirhem ve dinarlarla kurulan ortaklık, ortaklardan biri ortağının payının zekatını kendisinden izin almadan verememesi faslı ile fasit ortaklıklar gibi konular incelenmiştir.
Kitâbu’l-Vakf
Tek fasıldan meydana gelen konuda vakfın sıhhat şartları ile vakfın sebebi mevzuları işlenmektedir.
Kitâbu’l-Büyû’
5 fasıl ve 10 babtan oluşur. Şart muhayyerliği, görme muhayyerliği, ayıp muhayyeliği, fasit satış, ikâle, fesih, mürabaha ve tevliye, riba, müştemilât ve selem gibi bâblardan oluşan bu kitapta kitapda helal ve haram olan şeyler, sınırları, ticaret, ticari münasebetlerle ilgili meseleler, ticaret ahlakı, ticaret şekilleri, ölçü-tartı, borç ve borcun ödenmesi, borçlunun durumları, emanet, yasaklanan alışveriş şekilleri vb.
69
konular bulunmaktadır. Ayrıca konuda çeşitli meseleler adı altında bir bahis açılarak farklı hükümler bu başlık altında ele alınmaya devam edilmiştir.
Kitâbu’s-Sarf
Paranın para ile mübadelesi ile ilgili özel hükümlerin tafsilatlı bir şekilde ele alındığı bölümdür.
Kitâbu’l-Kefâlet
Taahhütte bulunma hakkında bir fasıl, iki kişinin kefaleti bâbının ve kulun kefaleti babı ile konu sonlandırılmıştır. Konu özet olarak kefaletin hükmü, şartı ve rüknü şeklinde açıklanmıştır.
Kitâbu’l-Havâle
“Her kim ki varlıklı bir kişiye havale edilirse havaleyi kabul etsin” hadisi
şerifiyle konuya giriş yapılmış ve havale akdi tarafları ile birlikte anlatılmıştır. Kitâbu Edebi’l-kâdı
2 bab 4 fasıldan meydana gelmektedir. Hakem tâ’yini, miraslarda hakim kararı bâbları ve tutuklama hakkında bir fasıl, hakimin hakime yazı göndermesi ve hakimlik bahsinde çeşitli meseleler bu kitapta yer almaktadır.
Kitâbu’ş-Şehâdât
3 fasıl ve 3 babdan oluşan bu bahiste şâhitlikleri geçerli olan kimseler ile olmayanlar, şâhitlikte ihtilafa düşme, şahitlik üzerine şahitlik gibi konular genişçe açıklanmıştır.
Kitâbu’l-Rucû’ ani’ş-şehâde
‘Şahitliklerine göre hükmedilmeden şahitlikten dönen şahitlerin, şahitliği düşer’ kaidesiyle söze başlanılıp şahitlikten dönme durumunda nasıl hüküm verileceğine dair meseleler bu kitapta zikredilmiştir.
70
3 bab 3 fasıldan meydana gelen bahiste satın almada vekillik, satmada vekillik, davâ ve teslim almada vekillik, vekilin azledilmesi gibi konular yer almaktadır.
Kitâbu’d-Da’vâ
4 bab 3 fasıldan müteşekkil olan bu bahiste yemin, yemin etme ile yemin ettirmenin keyfiyeti, yeminleşme, iki kişinin birlikte aynı şeyi dava etmeleri, neseb davası gibi bablar bu kitapta bulunmaktadır.
Kitâbu’l-İkrâr
2 bab 2 fasıldan oluşan bahiste istisna ve benzeri hususlar ile hastanın ikrahı başlıkları yer almaktadır.
Kitâbu’s-Sulh
2 bab 3 fasıldan oluşan bahiste gönüllü ve vekil kılınarak başkası adına anlaşma yapmak, borç konusunda anlaşma, ortak alacak, mirasçıların birbirlerini miras dışı bırakması konuları yer almaktadır.
Kitâbu’l-Mudârabe
1 bab 4 fasıldan oluşan bahiste emekçinin azli ve kârın taksimi, emekçinin yetkileri, anlaşmazlık gibi konular yer almaktadır.
Kitâbu’l-Vedîa
Vedia akdinin tarafları, şartları, hükümleri ve bu konuda çıkabilecek anlaşmazlıklar gibi konular bu bölümde ele alınır.
Kitâbu’l-Âriye
Müellif, âriyenin caiz olduğunu “çünkü o bir nevi yardımdır” diyerek açıklarak giriş yaptığı konuda ariyetin tarafları, telef olma durumundaki hükümler ve niza durumundaki hükümler işlenir.
71
1 bab 2 fasıldan meydana gelmektedir. Hibenin rüknü, hibeden caymak, hibenin sıhhat şartları ve sadaka konuları bu bahiste yer alır.
Kitâbu’l-İcârât
8 bab 1 fasıldan oluşan bölümde ücret hak edilme zamanı, câiz olan kiralama akitleri ve kiracının aykırı davranışları, fâsit kiralama akdi, işçinin sorumluluğu, iki şarttan biri üzerinde yapılan kiralama akdi, kiralama akdinde ihtilafa düşmek ve kira akdinin feshi başlıkları yer almaktadır.
Kitâbu’l-Mükâteb
4 bab 3 fasıldan müteşekkildir. Anlaşmalı kölenin anlaşmasının fasit olması, anlaşmalı kölenin yapmasının caiz olduğu şeyler vb. başlıklarla konu açıklanmaktadır.
Kitâbu’l-Velâ
Konu kısa olduğu için sadece 1 fasılda işlenmiştir. Kitâbu’l-İkrah
Yine 1 fasıldan meydana gelmektedir. İkrahın hükümlere etkisi olması için taşıması gereken şartlar gibi konular bu bölümde işlenmiştir.
Kitâbu’l-Hacr
2 bab 1 fasıldan meydana gelmektedir. Savurganlık nedeniyle kısıtlılık ve borçluluk nedeniyle konulan kısıtlılık konuları bu kitapta yer almaktadır.
Kitâbu’l-Me’zûn
1 fasıldan oluşan bu bahiste ticarete izin verilen çocuk ve köle hakkındaki bilgiler yer almaktadır.
Kitâbu’l-Gasb
3 fasıldan oluşur. Gasp edenin fiili durumunun değişmesi ve mütekavvim olmayan bir şeyi gasbetme gibi mevzular bu bahsin konuları arasındandır.
72
3 bab 4 fasıldan oluşan bahiste şüf’anın talep ve davası, şüf’anın sözkonusu olduğu ve olmadığı durumlar ile şüf’ayı bâtıl kılacak şeyler konuları işlenmiştir.
Kitâbu’l-Kısmet
4 fasıl 1 babdan oluşur. Taksim edilebilen ve edilemeyen şeyler hakkında bir fasıl ve taksim keyfiyeti hakkında bir fasıldan oluşmaktadır.
Kitâbu’l-Müzâraa
Müzaraa akdi ile ilgili dilsel tahlil yaptıktan sonra müzaraa şirketi ile ilgili hükümler ayrıntıl bir şekilde ele alınmıştır.
Kitâbu’l-Müsâkât
Müzaraa akdine benzer bir şirket olan müsâkât ile ilgili hükümler bu başlıkta incelenmiştir.
Kitâbu’z-Zebâih
Yenmesi helal olan ve olmayan şeyler hakkında bir fasıldan oluşur. Şer’i kesim, keserken Allah adını anmak, kestiği hayvan yenmeyen kimseler konuları bu bölümde açıklanır.
Kitâbu’l-Udhiye
Kurban ahkamının ayrıntısı ile anlatıldığı bölümdür. Kurban kesmenin hükmü hakkındaki ihtilaf delilleri ile incelenirken kurbanlıkta aranan şartlar ile eti ve derisinin ne yapılacağı gibi mevzular da ele alınır.
Kitâbu’l-Kerâhiye
5 fasıl ve bir de çeşitli meseleler başlığından oluşmaktadır. Yiyecekler ve içecekler hakkında bir fasıl, elbiseler hakkında bir fasıl ile cinsi münasebet, bakma ve elleme hakkında bir fasıl gibi bir taksimatla helaller haramlar konuları ele alınır.
73
Ekilmeyen arazilerin ekime müsait hale getirilmesi, nehirlerin faydalı hale getirilmesi, uyuşmazlık ve tasarruf gibi konular işlenmektedir.
Kitâbu’l-Eşribe
Üzüm suyunun pişirilmesi hakkında bir fasıldan meydana gelmektedir. Kitâbu’s-Sayd
Canlı av vasıtaları hakkında ve ava ateş etme hakkında 2 fasıldan meydana gelmektedir. Kara ve denizdeki av hayvanları ile ilgili de bilgi vermektedir.
Kitâbu’r-Rehn
3 bab 2 fasıldan meydana gelmektedir. Rehini caiz olan ve olmayan şeyler, rehinin âdil kişiye teslimi, rehinde tasarruf, rehinin cinayet işlemesi ve cinayete uğraması gibi konular bu kitapta yer alır.
Kitâbu’l-Cinayât
4 bab 3 fasıldan müteşekkildir. Kısası gerektiren ve gerektirmeyen şeyler, yaralamalarla kısas ve öldürme esnasındaki durumun nazara alınması gibi konular bu kitapta yer alır.
Kitâbu’t-Diyât
4 bab 7 fasıldan müteşekkil olan kasten öldürme dışındaki cinayetlerin diyeti, yaralamalar, kişinin yollarda meydana getirdiği engel sebebiyle yaralanmalar, hayvanın cinayetleri ve cenin gibi konular bu kitabın içindedir.
Kitâbu’l-Kasâme
Fail-i meçhul cinayetler takip edilecek yolun anlatıldığı bölümdür. Kitâbu’l-Vasâyâ
7 bab 3 fasıldan müteşekkildir. Malın üçte birini vasiyet etme, akraba, komşu ve sair kimselere vasiyet; bina, araç, tarla ve bağ-bahçe gibi şeylerin menfaatini
74
vasiyet etme; vasi ile vasinin sahip olduğu yetkiler hakkındaki konular bu kitapta yer alır.
Kitâbu’l-Hünsa
2 fasıl ile 1 “çeşitli meseleler” başlıklarından oluşur
en-Nihâye genel olarak kitap-bâb-fasıl şeklindeki sistematiği takip ederken
bazen bu sistematik bırakılmıştır. Örneğin Kitâbu’s-Salât içinde, namazı bozan hususların konu edildiği bâbda birden bire Kitâbu’t-Tahâret’te ele alınabilecek olan “kıbleye karşı abdest bozmanın kerâheti” başlığı açılmıştır. Örneğin başka bir yerde, nafile namazlar hakkında bâb açılmış ama bu bâbın hemen akabinde nâfile namazlar ve kısımları yerine farza yetişmek, kaza namazları, tilâvet secdesi gibi ayrı bâblar açılarak konunun özü kaybedilmiş, daha sonra tekrar nâfile namazlar için yeni ve ayrı bâblar açılmıştır. Bu açıdan en-Nihâye’de bâbların birbirleriyle olan ilgi ve sıralamasında küçük de olsa bir kopukluk olduğu gözlemlendiğini söylemek mümkündür.