Azerbaycan Sineması 1980 Dönemi ve Sovyetler Birliği‟nin Son Dönemleri

Rasim İsmailov, Oktay Mirkasımov, Kamil Rüstembeyov, Fikret Aliyev, Ziyafet Abbasov, Gülbeniz Azimzade, Cahangir Mehdiyev, Teymur Bekirzade, Tofik Tağızade, Rasim Ocakov, Arif Babayev, Nicat Bekirzade, Vagif Mustafayev, Tofik İsmailov, Elhan Kasımov, Cemil Kuliyev, Eldar Kuliyev, Ruslan Şahmalıyev, Enver Ebluc, Şamil Mahmudbeyov, Ebdül Mahmudov, Ceyhun Mirzeyev, Anar, Rüfet Şabanov, Nicat Feyzullayev, Şahmar Elekberov, Cahangir Zeynallı gibi yönetmenlerin çalışmalarını sürdürdüğü bu dönemde “Sovyet Azerbaycanı sinemasının repertuvarı

85 epeyce renkli ve çeşitlidir. Ciddi siyasi ve sosyal beyaz perde eserleriyle beraber, komedi ve serüven filmleri de yapılmıştır” (İsmailov, 2001: 132).

“Anlamak İstiyorum”, “Bekle Beni”, “Kızıl Uçurum”, “Onun Belalı Sevgisi”, “Tek Adanı Kendinle Götüremezsin”, “Yol Ahvalatı”, “Babamızın Babasının Babası”, “Bağlı Kapı”, “Birisigün Geceyarısı”, “İlave İz”, “Korkma, Ben Seninleyim”, “Üzeyir Ömrü”, “Azaplı Yollar”, “Gümüşü Furgon”, “Kaleden Bulunan Mücrü”, “Nizami”, “Asif, Vasif, Ağasif”, “Evlenmek İstiyorum”, “Gemi Saatinin Sırrı”, “Ilık Denizde Buz Parçası”, “Müzik Öğretmeni”, “Öten Yılın Son Gecesi”, “Park”, “Ağustos Geldiğinde”, “Kara Gölün Cengâverleri”, “Gümüşgöl Efsanesi”, “Tenha Narın Masalı”, “Atları Yeherleyin”, “Bağ Mevsimi”, “Bayramda Yağmur”, “Damadın Kaçırılması”, “Cin Mikrorayonda”, “Sizi Dünyalar Kadar Severdim”, “Burulgan”, “Birceciğim”, “İşareti Denizden Bekleyin”, “Gam Penceresi”, “Aşikârsızlık Şeraitinde”, “İmtahan”, “Afrodit‟in Kolları”, “Özge Ömür”, “Süt Dişinin Ağrısı”, “Erkek Sözü”, “Yaz Gününün Hazan Yaprakları”, “Can Sıkıcı Ahvalat”, “Yaramaz”, “Alman Kliniğine Şahsi Sefer”, “Gümüşgöl Efsanesi”, “Köhne Bere”, “Davetname”, “Alaka”, “Hücum”, “Boş Yer”, “Tahribat”, “Letife”, “Ölürsem... Bağışla”, “Sahilsiz Gece”, “Göz Önünde Şeytan”, “Gece Treninde Katl”, “Katl Günü”, “Ayna”, “Şahit Kız” 1980-1990 yıllarında çekilen filmlerdendir (Kazımzade, 2004: 416-420).

Oktay Mirkasımov‟un “Anlamak İstiyorum” (1980), Rasim Ocakov‟un “Bağlı Kapı” (1981), Eldar Kuliyev‟in “Nizami” (1982), Rasim Ocakov‟un “Park” (1983), Tofik Tağızade‟nin “Bağ Mevsimi” (1985), Anar‟ın “Gam Penceresi” (1986), Rasim Ocakov‟un “Özge Ömür” (1987), Vagif Mustafayev‟in “Yaramaz” (1988), 1989 yapımlarından olan yönetmen ve oyuncu Şahmar Elekberov imzalı “Sahilsiz Gece” ve Rasim Ocakov‟un “Ölürsem... Bağışla”, Gülbeniz Azimzade‟nin 1990 yapımı “Katl Günü” filmleri dönemin en başarılı çalışmaları arasında yer aldı.

“Aygün”, “Derviş Paris'i Patlatıyor”, “Ahırıncı Aşırım”, “Dağlarda Savaş” filmlerinin yönetmeni Kamil Rüstembeyov tarafından 1980‟de çekilen, senaryosu yazar Elçin‟e ait “Bekle Beni” filmi köylülerle zengin toprak sahipleri arasındaki çatışmaları konu alır. Başrol oyunculuğunu Rasim Balayev‟le Tamara Yandıyeva‟nın paylaştığı, besteleri Akşin Alizade‟ye ait film yazar İlyas Efendiyev'in “Mahnı Dağlarda Kaldı” eserinden beyaz perdeye uyarlamadır.

86 1980 yılına ait filmlerden Fikret Aliyev‟in yönetmenliğiyle çekilen, başrol oyunculuğunu Aliabbas Kadirov, Hamlet Hanızade ve Hemide Ömerova‟nın paylaştığı “Kızıl Uçurum” filmi yazar İbrahim Bey Musabeyov‟un “Petrol ve Milyonlar Saltanatında” eserinden uyarlanmıştır.

Yazar Bayram Bayramov'un “Belalı Sevgi” romanından aktarılan “Onun Belalı Sevgisi” filmi de 1980 yapımıdır. Konusu etkileyici bir aşk hikâyesine dayanan filmin yöntemeni Ziyafet Abbasov, senaryo yazarları Bayram Bayramov ve İgor Strekov idi. Öğrenci Bahruz, diploma çalışmaları sürecinde üzerinde çalıştığı üretim yönetimi alanına daha yakın olmak, tecrübe kazanmak amacıyla çalışmak için fabrikaya gelir. Fabrikanın müdürü Şevket isimli genç kadındır ama çevresindeki bazı insanlar onun gençliğinden, tecrübesizliğinden yararlanmak ister. Bahruz ve Şevket arasında yaşanan iş konusundaki fikir tartışmalarını ve onların aşkını konu edinen film özellikle Emin Sabitoğlu besteleriyle dikkat çekti. Başrollerini Nataliya Tağıyeva ve Mikail Kerimov‟un paylaştığı filmde oyunculardan Hacıbaba Bağırov, Tofik Mirzeyev, Barat Şekinskaya, Sona Mikailova da yer almıştır.

Senaryosu Rüstem İbrahimbeyov‟a ait, yönetmenliğini Rasim İsmailov‟un yaptığı “Anın Kuruluşu” ve Hemide Ömerova‟nın başrol oyunculuğuyla yönetmen Oktay Mirkasımov tarafından çekilen “Anlamak İstiyorum” televizyon filmleri çağdaş insan ve çağdaş yaşam sorunlarını yansıtmaktatır. Yönetmen Teymur Bekirzade‟nin, Asim Celilov‟un senaryosuyla çektiği “Yol Ahvalatı” komedisi de 1980 yılına ait filmlerdendir.

Arif Babayev‟in yönetmenliğiyle M.Avdiyev ve A.Donets‟in “Cumhuriyet Namına” eserinden uyarlanan ve istihbaratçıların çalışmalarını konu alan belgesel macera türlü “Birisigün Geceyarısı”, Nicat Bekirzade‟nin bir cinayet olayının araştırılmasını konu alan dedektif türünde “İlave İz” filmleri 1981 yılına ait.

Yönetmenliğini Tofik İsmailov‟un üstlendiği, “Melikmemmed‟in Masalı”ndan sinemaya uyarlanan ve Ötkem İsgenderov‟un başrolde yer aldığı “Azaplı Yollar”; Rüstem İbrahimbeyov‟un senaryosu ve Rasim İsmailov‟un yönetmenliği ile çekilen, Enver isimli gencin başından geçen olayları anlatan “İşgüzar Sefer”; Eldar Kuliyev‟in yönetmenliği ve Müslüm Magomayev‟le Hemide Ömerova‟nın başrol oyunculuğu ile yapılan, Üzeyir Hacıbeyov ve Kara Karayev besteleri eşliğinde

87 şair Nizami Gencevi‟nin sanat ve yaşam öyküsünü konu edinen “Nizami” filmi 1982 yapımlarındandır.

1983 yılına ait Rasim İsmailov‟un “Asif, Vasif, Ağasif”, Cahangir Mehdiyev‟in yönetmenliğinde “Papak” ve “Mirze Sefer” hikâyelerinden sinemaya uyarlanan “Evlenmek İstiyorum”; 1984 yılına ait “Gümüşgöl Efsanesi”; Elhan Kasımov‟un “Köhne Bere”; Şamil Mahmudbeyov ve Hasanağa Turabov‟un “Tenha Narın Masalı”; Enver Ebluc‟un “Kara Gölün Cengâverleri”; 1985 yılına ait Ebdül Mahmudov ve Hasanağa Turabov‟un “Atları Yeherleyin”; Oktay Mirkasımov‟un “Cin Mikrorayonda”; yönetmen Rasim İsmailov‟un Sovyet İttifakı Kahramanı Hazi Aslanovu‟n hayat öyküsünden bahseden “Sizi Dünyalar Kadar Severdim”; 1986 yılına ait Eldar Kuliyev‟in “Burulgan”; Ceyhun Mirzeyev‟in “İşareti Denizden Bekleyin”; Anar‟ın “Gam Penceresi”; Ferhad Yusifov‟un “Aşikârsızlık Şeraitinde”; 1987 yılına ait Cahangir Mehdiyev‟in “Erkek Sözü”; Hüseyin Mehdiyev‟in “Süt Dişinin Ağrısı”; Oktay Mirkasımov‟un “Göz Önünde Şeytan”; 1988 yılına ait Rasim İsmailov‟un “Alman Klinigine Şahsi Sefer”; Vagif Mustafayev‟in “Yaramaz” ve 1989 yılına ait yapımlardan olan Eldar Kuliyev‟in “Tahribat”; Şahmar Elekberov‟un “Sahilsiz Gece”; Nizami Musayev‟in “Letife” filmleri de 1980‟li yılların ilginç beyaz perde eserlerindendir.

Komedi türünde olan, adetlerin yaşatılması, ilginç ve zengin geleneklerin korunmasına vurgu yapan “Damadın Kaçırılması” (“Beyin Oğurlanması”) filmi 1985'te Ceyhun Mirzeyev ve Vagif Mustafayev tarafından yönetildi. Senaryosu Mövlud Süleymanlı‟ya, besteleri Emin Sabitoğlu‟na ait film Yaşar Nuriyev, Şamil Süleymanov, Hasan Turabov, Hacı İsmailov, Seyavuş Aslan, Nesibe Zeynalova, Arif Kuliyev, Semender Rızayev, Mirze Babayev, Firengiz Mütellibova gibi isimlerden oluşan zengin oyuncu kadrosu ile dikkat çekti. Film, bir aşk filmi için düğün sahnelerini çekmek amacıyla köye gelen film yapımcılarının başlarından geçen olayları konu alır. Ama çekim sırasında yönetmen, tüm ekip senaryonun pek de inandırıcı olmadığını, gerçek hayattan uzak olduğunu anlar. Onlara yardımda bulunan köylüler çekimlerin artık böyle yazılı senaryoyla gitmeyeceğini, bu zor işin kurgusal bir düğün sahnesi yerine çekimleri çok da uzatmadan gerçek düğünü görüntülemekle çözülebileceğini tavsiye eder. Ama maalesef tüm köyün uzun zamandan beri sabırsızlıkla beklediği düğün, kızı Yasemin‟i damat adayı Hasan'a vermek istemeyen, kapıya gelen elçileri sürekli geri çeviren babanın - İsrafil‟in inatı yüzünden gecikir. Sonunda yarım kalan işlerini tamamlamak amacıyla gerçek bir düğünü yakalamak için film ekibi de bu düğünün gerçekleşmesine çalışır ve köy

88 adamlarıyla İsrafil'in kapısına kız istemeye giderler. İsrafil onlara bu tersliğinin nedenini açıklar. Bir zamanlar Hasan'ın annesi onun ilk aşkı olmuştur ama kızın babasının inatçılığı yüzünden İsrafil de ilk aşkına kavuşamamıştır. Sonunda bu kez elçilik hayırla biter, İsrafil kızı Yasemin‟in Hasan'la evlenmesine izin verir.

1986 yılında yazar, senarist ve yönetmen Anar tarafından çekilen iki bölümlü “Gam Penceresi” filmi Azerbaycan edebiyatının usta yazarı, satirik “Molla Nasreddin” dergisinin editörü, tenkidi realizm edebi mektebinin kurucusu olmuş Celil Memmedkuluzade‟nin hatırasına ithaf olunmuştur. Hasan Turabov ve Elmira Şabanova‟nın başrollerini paylaştığı filmin besteleri Cavanşir Kuliyev‟e ait.

Senaryosunu Asim Celilov‟un kaleme aldığı ve yönetmen Oktay Mirkasımov‟un 1987 yılında çekimlerini gerçekleştirdiği, Azerbaycan sinemasının usta oyuncusu Fahreddin Manafov‟un başrolde yer aldığı “Şeytan Göz Önünde” filmi 1988‟de Bakü‟de düzenlenen 21. Umumittifak Film Festivali‟nin Birincilik Ödülünü kazanmıştır (İsmailov, 2001: 142; Kazımzade, 2003a: 139-140).

1988 yapımı, Cemil Kuliyev yönetmenliğinde çekilen, senaryosu Eldeniz Kuliyev tarafından kaleme alınan “Can Sıkıcı Ahvalat” filmi yönetmen Arif Babayev‟in hatırasına ithaf edilmiş bir filmdir. Eldeniz Kuliyev‟in hikâyesinden uyarlanan, oyuncu kadrosunda Hamlet Hanızade, Rafik Aliev, Giuli Çohonelidze, Fatma Hizroyeva, Dadaş Kazımov, Şükufe Yusupova, Alikulu Samedov gibi isimlerin yer aldığı film, evlatlarını büyüttükten sonra yalnız kalan ebeveynlerin üzüntü dolu hayat hikâyesidir.

1988'de Vagif Mustafayev senaryosunu Ramiz Feteliyev‟le birlikte kaleme aldığı “Yaramaz” filminin yönetmenliğini üstlendi. Film Mamuka Kikaleyşvili‟nin canlandırdığı, yaşadığı durumlar karşısında hep şanssız olduğunu düşünen Hatem isimli genç adamın servet kazanmak için verdiği kararlarla değişmesi, iyi insan olarak tanımlanan birinin bazen zamanla nasıl kötü bir insana dönüşebileceği, insan kimliğinin başkalarının etkisi altında kısa sürede nasıl biçim değiştirebilmesi üzerine yoğunlaşan “Yaramaz” filmi, katıldığı birçok film festivalinde önemli ödüller kazandı (Kazımzade, 2003a: 143).

89 Hikâye, roman ve senaryo yazarı Elçin'in “Bir Görüşün Tarihçesi” eserinden sinemaya uyarlanan “Gümüşü Furgon” filmi 1982'de Oktay Mirkasımov tarafından yönetilmiştir. Başrol oyunculuğunu Hemide Ömerova ve Memmed Memmedov‟un paylaştığı film Medine isimli genç kadının aşk hikâyesini anlatır.

1989'da Cahangir Zeynallı'nın yönettiği, uzayla insan ilişkilerini, bir gencin tanık olduğu mistik olayları konu alan “Alaka” filmi yazar ve senarist Anar‟ın aynı isimli eserinden beyaz perdeye uyarlanmıştır. Başrol oyunculuğunu İlgar Hasanov‟un yaptığı “Alaka” Azerbaycan sinemasında ilk fantastik kurmaca film oldu.

1980-1989 yıllarına ait belgesel film alanında “Anneye Mektup”, “Abşeron Renkleri”, “Hüseyin Ereblinski”, “Maestro Niyazi”, “Fikret Emirov”, “Hayat Yolu”, “İntizar”, “Toprak Hakkı”, “Üzeyir Hacıbeyov”, “Azerbaycan‟a Seyahat”, “Settar Behlulzade” gibi birçok çalışma yapıldı (Kazımzade, 2004: 453-462).

1985 yılından itibaren tüm Sovyetler Birliği‟nde uygulanmaya başlanan “Açıklık ve Yeniden Yapılanma” politikaları tüm alanları kapsayan çeşitli değişikliklere yol açtı. Yaşanan köklü değişimler Azerbaycan sinemasını da etkilemekteydi. Özellikle, 1980‟li yılların sonlarına doğru yapılan filmlerin konusunda bariz değişiklikler gözlemlendi. Sovyetler Birliği‟nin dağılmasıyla Birliğe bağlı olan tüm ülkeler sırasıyla bağımsızlıklarını ilan etmeye başladı. Azerbaycan‟ın 1991 yılında kendi bağımsızlığını ilan etmesinin ardından Azerbaycan Sinema Tarihinin yeni dönemi – Bağımsız Azerbaycan Sineması Dönemi başladı.

Azerbaycan‟ın bağımsızlık kazanması ile ulusal ideolojinin, toplumun yeni gelişim modellerinin oluşturulması ve diğer toplumsal sorunlar öncül araştırma yönleri olmuş, milli ve bireysel nitelikler, milliyetçilik, vatan sevgisi kavramları ön plana çıkmıştır. Özellikle, kültürel değerlerin aktarımına odaklanan film yapımı kendi yerini almaya başlamıştır. “1988-1990 yıllarında Azerbaycan‟da gelişen olayların filme alınması, belgesel filmcilikte sanatçı ve vatandaş mevkinin daha belirgin bir şekilde öne çıkmasına sebep oldu. Birbirinin peşi sıra birkaç belgesel film yapıldı. Halkın sıkıntıları, yüz yüze geldiği felaketler konulu sinemada da yer aldı, sinema günümüzün olaylarına cesaretle müdahele etti. Yusuf Samedoğlu‟nun “Öldürme Günü” adlı romanından (“Katl Günü”) kendisinin yazdığı senaryo üzerine, yönetmen Gülbeniz Azimzade‟nin çektiği aynı adlı film

90 1900 yılının yapımlarındandır. Eser karmaşık ve çok katmanlıdır. Roman birkaç eserden meydana gelmektedir. Tarihsel geçmiş, otuzlu yıllar, altmışlı yıllar ve bugünler filmde birbirini tamamlar” (İsmailov, 2001: 145).

Bağımsızlık sonrası yaşanan ekonomik yetersizlikler sinema sektörünü de etkilemiş, film sayısı önceki yıllara göre az olsa da zamanla yönetmenin kendi fikrini, görüşünü artık özgür bir biçimde ifade edebileceği “Pencere”, “Baht Yüzüğü”, “Katl Olayından Yedi Gün Sonra”, “Tahmine”, “Gece Treninde Katl”, “Hem Ziyaret, Hem Ticaret”, “O Dünyadan Selam”, “Şahit Kız”, “Gazelhan”, özellikle Karabağ Savaşı‟nı konu alan “Feryat”, “Umut”, “Beyaz Atlı Oğlan” gibi filmler üretilmiştir. “1900-1995 yılları arasında Cafer Cabbarlı “Azerbaycanfilm” Stüdyosu‟nda birçok belgesel, 15-20 civarında konulu film yapıldı. Bu filmlerden bazıları Azerbaycan‟da düzenlenen ulusal film şenliklerinde çeşitli ödüllere de layık görüldü. 1995 yılında ise Ayaz Salayev‟in gerçekleştirdiği “Yarasa” adlı film Uluslararası Berlin Film Festivali‟nde mansiyonla ödüllendirildi. Bütün bu filmlerde Azerbaycan sinema sanatçılarının bireysel ve ulusal konularda gerçekçi olma eğilimi göze çarpar” (İsmailov, 2001: 150).

Son yıllarda yapılan, işlenen konuları, yetenekli oyuncuları ve başarılı yönetmenleri ile dikkat çeken, ayrıca uluslararası film festivallerine katılarak ödüller kazanan filmlerle Bağımsız Azerbaycan Sineması ilerleme aşamasındadır.