Azerbaycan’ın Nüfus Yapısı

Türk kavimlerinin Azerbaycan’ı yurt edinmeleri çok eskilere dayanmaktadır. Sakalar olarak bilinen Türk kavmi Azerbaycan’a ilk gelen Türklerden sayılmaktadırlar. Arkasından Hun Türklerinden bazı kavimler Azerbaycan’a yerleşmişlerdir. Daha sonra da Oğuz Türklerinin birçok boyu Azerbaycan’a yerleşmişlerdi.

Azerbaycan’ın tam bir Türk ülkesi haline gelmesi Selçuklular zamanında olmuştur. Sultan Alparslan’ın Bizanslı’ları Malazgirt Meydan Muharebesinde (1071) yenmesinden sonra hem Azerbaycan, hem de Anadolu birer Türk vatanı haline gelmiştir. Daha önce Türk dervişleri Azerbaycan’a yerleşmişlerdi. Orta Asya Türklerinin Moğol istilasına uğramasından sonra Moğol hakimiyetini tanımadığı için bazı Türk kavimleri gelip Azerbaycan’a yerleşmişlerdi.25

Daha sonraki tarihlerde Ruslar, Azerbaycan’ın nüfus yapısını değiştirmeye yönelik bir çaba içine girmişlerdi. 18. yy sonlarında Azerbaycan’ı işgal eden Çar Rusya’sı buradaki tarıma müsait arazilere Rus köylülerini yerleştirerek bölgede Rus nüfus oluşturmayı planlamıştır. Bu uygulamanın benzeri Sovyetler Birliği döneminde de devam etmiştir. Bu dönemde daha çok sanayi işçisi, teknik eleman ve yönetici sınıfı Azerbaycan’a yerleştirilmeye çalışılmıştır. Bunun yanında belirli dönemlerde İran’dan göç eden ve Rus-Osmanlı savaşlarında Osmanlı Türkleri’ne karşı düşmanca tavır takınan Ermeniler, Azerbaycan’a yerleştirilmiştir. Bu göçler devam etmiş ve Azerbaycan’da bu politikalar sayesinde Ermeni nüfus oluşturulmuştur.

24 _{Ülke Profilleri, Azerbaycan Kazakistan v.d; T.C. Başbakanlık TİKA Yayınlan, Ankara 2000, s.10} 25 _{Mehmet Saray, Azerbaycan Türkleri Tarihi, TDAV Yayınları, İstanbul 1993, s.13}

1992 yılında 7.800.000 olan Azerbaycan nüfusunun % 90’a yakını Azeri Türküdür. Azerbaycan’da bu dönemde en büyük etnik grubu % 3.9 oran ile Ruslar oluşturmaktadır. İkinci kalabalık grubu ise % 1.1 oranla Ermeniler oluşturuyorlardı. % 5 oran ise diğer azınlıklara ait idi.26 1996 yılı itibariyle Azerbaycan’ın nüfusu 7.549.000 kişidir. Ülke nüfusunun %82’sini Azeri Türkleri oluşturuyordu. Azerbaycan’ın toplam nüfusunun % 5 kadarını Ruslar, % 7’sini Ermeniler, geri kalan % 6’lık oran ise diğer milletler oluşturmaktadır. Azerbaycan nüfusunun % 48.6’sını erkek, % 51.4’nü kadın nüfus oluşturuyor. 1 Ocak 2001 itibariyle de toplam ülke nüfusu 8.081.000’dir. Kadın nüfusunun erkek nüfustan fazla almasının nedeni ülkenin Ermenistan’la savaş halinde olmasıdır.27

Azerbaycan’ın nüfus yapısına bakıldığı zaman dikkat çeken bir husus da ülkede belirli oranda Ermeni azınlığın varlığıdır. Yalnız bu oran çok düşüktür ve sadece Dağlık Karabağ nüfusunun Azerbaycan nüfusu içinde kayıtlara geçmesinden kaynaklanmaktadır. Daha önceden hemen hemen Azerbaycan’ın her tarafında yaşayan Ermeniler, Ermenistan’ın Azerbaycan’a karşı saldırgan tutum içinde olması, Ermenistan’da yaşayan Azerbaycanlıları katletmesi ve yaşadıkları topraklardan sürmesi, Karabağ’da Ermenilerin Azerbaycanlılara karşı düşmanca tutum sergilemesi sonucu durumdan rahatsız olmuşlardı. Buna Azerbaycanlıların doğal tepkileri de eklenince Ermeniler Azerbaycan’da yaşayamayacaklarını anlayarak Rusya, Gürcistan ve başka yerlere göç etmişlerdi.

Diğer bir taraftan Azeri-Ermeni anlaşmazlığında Rusya’nın Ermenilerden taraf olması, Ermenilere askeri, siyasal, maddi her türlü desteği sağlaması Azerbaycan’da Rus nüfusa karşı tutumu da etkiledi. Yine bağımsızlık mücadelesi sırasında Rusların Azerbaycan’da şiddete başvurması ülkede Ruslara karşı oluşan olumsuz tutumu etkileyen diğer önemli faktör idi. Rus askerlerinin Azerbaycan’dan çıkarılması ordu mensuplarının ve ailelerinin Azerbaycan’dan ayrılmasına neden oldu. Bütün bu nedenler Azerbaycan’da Rus nüfusunun oranını önemli ölçüde azalttı.

Yukarıda verilen 1992 ve 1996 yıllarına ait nüfus oranlan rakamlarına bakıldığında 1996 rakamlarının daha düşük olduğu görülmektedir. Bunun nedeni Rus

26 _{Mehmet Saray, a.g.e., s. 11}

nüfusun bir bölümünün, Ermenilerin ise tamamının ülkeyi terk etmesidir. Bir de bu süre içinde Ermenilerle çatışmaların daha da alevlenmesi çok sayıda insan kaybına neden olmuş, ülke nüfusunu olumsuz yönde etkilemiştir. İki nüfus sayımı verilerinde Ermeni nüfusun oranının 1992 yılında 1996’dakine göre düşük olmasının nedeni Dağlık Karabağ Ermenilerinin 1992 sayımlarında gösterilmemesidir.

Azerbaycan’da halkın büyük bir kısmı Müslüman’dır. Ülke hane halkı büyüklüğü 4.4 kişidir.28 _{Bugün Azerbaycan nüfusu genelde Kura nehri oluğunda}

yoğunlaşmıştır. Azerbaycan kır-kent nüfus değişimi ise, sürekli olarak kent nüfusu lehinde değişmiştir. 1991 yılına gelindiğinde ülkede toplam nüfusun % 54’ü şehirlerde yaşarken, kırsal nüfus oranı % 46’ya düşmüştür.29

Daha sonraki yıllarda bu oranlarda önemli değişmeler olduğunu da söyleyebiliriz. Kırsal kesimin uğraş alanı tarım ve hayvancılık sisteminin Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından çökmesi, gerekli reformların zamanında yapılamaması kırsaldaki işsiz nüfusun büyük şehir merkezlerine göç etmesine neden olmuştur.

Azerbaycan nüfusu Ermeni işgalinden de çok etkilenmiştir. İşgal olunan ve yoğun çatışmaların yaşandığı bölgelerde bulunan halk ülkenin başka bölgelerine yerleşmek zorunda kalmışlardır. Her şeylerini işgalci Ermenilere terk ederek göç etmek zorunda kalan halk Azerbaycan’ın her tarafına yayılmış bulunmakta ve çok zor koşullarda hayatlarını sürdürmeye çalışmaktadırlar.

Karabağ problemi ve Ermeni birlikleri tarafından Azerbaycan topraklarının işgal edilmesi “zorunlu göçmenler” olarak adlandırılan nüfus tabakasının oluşmasına neden oldu. Göçmenler 1989 yılında daha ihtilafların başlangıcında Ermenistan’dan sürülmüş 230.000 Azerbaycan Türkü ve Orta Asya’dan sürülerek Azerbaycan’da yerleşmek zorunda kalan 50.000 Mesheti Türkünden oluşmaktaydı. 1990–1994 yılları arasında Azerbaycan toprağının Ermeni işgaline maruz kalması sonucu 700.000’den fazla insan Karabağ ve onun civar bölgelerinden yaşadıkları yerleri terk etmek zorunda kaldılar ve ülkenin her tarafına dağıldılar. Böylece bugün Azerbaycan’da

28 _{Ramazan Özey, a.g.e., s.48} 29 _{Ramazan Özey, a.g.e., s.51}

nüfusun 1.000.000’dan fazlası zorunlu göçmenlerden oluşmaktadır.30 Yurtsuz- yuvasız kalan bu insanların durumu Azerbaycan’ın en önemli problemlerinden biridir.

Doğum ve ölüm oranlarına bakıldığında Azerbaycan’da 1989 yılında zamanla iyileşen sağlık şartlarına paralel olarak bir iyileşme görülmüştür. 1989 Azerbaycan’da doğum oranı % 2.6, ölüm oranı % 0.6 ve nüfus artış oranı da % 2 idi. 1991 yılında bağımsızlık kazanıldıktan sonra nüfus artışı ise % 2.4 olmuştur31_{. Bu}

oranlar Azerbaycan için iyi sayılabilecek rakamlardır.