Azerbaycan’ın Kısa Tarihçes

Türklerin Azerbaycan’a geliş tarihlerinin Milattan önceki zamanlara, Saka- İskit dönemine tesadüf ettiği sanılmaktadır. M.S. 395-96 yıllarında Hun Türklerinin bir kısmının Balkanlardan Trakya’ya ilerlerken, bir kısmının da Kafkaslar üzerinden

112

Anadolu’ya indikleri, iç Anadolu bölgesine kadar geldikten sonra Azerbaycan-Bakü yoluyla kuzeye, merkezlerine döndükleri bilinmektedir.

Selçuklu Türklerinin Azerbaycan’da ilk görülmeleri, 1015-1021 yılları arasında Çağrı Bey tarafından bölgeye yapılan akınlarla başlar143. Tuğrul Bey’in 1054’de Gence’yi kurtarmak için Bizans’a yapmış olduğu sefer, Azerbaycan üzerinden Doğu Anadolu’ya olmuştur. Sultan Alparslan zamanında, Azerbaycan bölgesindeki diğer krallıklar tamamen etkisiz hale getirilmiş ve bu yüzden Alparslan’a Ebu’l-feth unvanı verilmiştir. Melikşah dönemi ise, Azerbaycan’ın Türkleşmesinin son safhasını oluşturur. Çağdaş kaynaklarda Azerbaycan bölgesine gelen Türkmenler için “karınca gibi kalabalık” ifadesi kullanılmıştır.

Gence’de Selçuklu Devleti’nin bir valisi olan Şemsettin İldeniz’in 1146’da bölgeye hakim olması ile Atabeğler dönemi, daha doğrusu İldenizliler devri başlamıştır. Selçuklu Devletinin yakın ve uzak doğuda oluşma devrinde artık gelişmiş arap ve fars dillerinde tarixi eserler ve yazılar mevcuddur144. Yine bu zamanda, Şamahı’da Şirvanşahlar sülalesi hüküm sürüyordu. 1231’de Celalettin Harezmşah’ı takip eden Moğol kuvvetlerinin bölgeye gelmesi ise İlhanlılar döneminin başlangıcını teşkil eder145.

Azerbaycan, İlhanlılar’dan sonra kısa bir süre Altınordu’nun hakimiyetinde kalmış, 1358’den itibaren de Celayirlilerin egemenliğine girmiştir. Fakat bu durum Timur’un 1383’de Azerbaycan’ı emirliğine katmasına kadar sürmüştür. Timur’un 1405’de Çin seferine çıktığı sırada ölmesiyle Azerbaycan’da yine Türkmen boylarından Karakoyunlular ve Akkoyunlular devri başlamıştır. Bu Türkmen devletleri zamanında Azerbaycan Türk nüfusu bakımından en yoğun dönemini yaşamıştır.

143 _{BUNYATOV, Z. M. (1978) Azerbaycanda Atabeyler Devleti (1136-1225). “İLM” Metbuatı, Bakü.} 144 _{BUNYATOV, Z. M. (1978) a.g.e. s.9.}

145 _{İbn al-Cövzi’nin torunu Şams ad-Din Abu-l-Muzaffar Yusuf ıbn Kız-oglu (Sibt İbn al-Cövzi 1185-}

113

Safevi hanedanlığının siyasi olarak kuruluşu 1502’de Şeyh İsmail’in Nahçıvan’da Akkoyunlu ordusunu yenmesiyle başlar. Safevi tarikatının şeyhi Şah İsmail’in bu denli güçlenmesinin en önemli sebebi Türkmen boy ve aşiretlerine son derece güvenmesi ve Türk unsuruna değer vermesinden kaynaklanmaktadır. Ne yazık ki, tarihimiz asıl unsurlarını Türkmen boylarının oluşturduğu iki Türk devletini; Safevi ve Osmanlı Türk devletlerinin karşı karşıya geldiğini gösteren hadiselerle doludur. Buna en çarpıcı örnek olarak, Çaldıran Meydan Muharebesi (1514) gösterilebilir. Bu durum Afşar Hanedanlığı’nın kuruluşuna kadar devam eder (1732).

Azerbaycan hanlıkları kuzey ve güney diye iki grubta toplanabilir. Kuzeyde; Şeki, Gence, Bakü, Derbent, Kuba, Nahçıvan, Talış, Revan. Güneyde; Tebriz, Urumiye, Erdebil, Hoy vs. XIX yüzyılın başlarında küçük hanlıklara parçalanmış Azerbaycan’ı işgal etmek amacıyla Rusya ve İran arasında başlamış savaşlar Gülistan (12 Ekim 1813) ve Türkmençay (10 Şubat 1828) antlaşmalarıyla son bulmuştur. Bu antlaşmalar sonucu Araz Nehrinin kuzeyindeki Azerbaycan toprakları Rusya, güneyindeki toprakları ise İran tarafından ilhak edilmiştir (İsmayılov, 1993: 203).

16 ve 17. yüzyıllarda Türk topraklarını işgale başlayan Rusya 17. asra gelince Kafkasya üzerine seferlere başlamıştır. Tek başlarına Ruslara karşı mücadele etmenin zor olduğunu anlayan Azerbaycan hanlıkları Ruslara karşı, beraber hareket etmeyi denemişler, ancak 1801’de Gürcistan, 1804’de Gence Rusların eline düşmüş. 1813’den itibaren de Karabağ’da yerleşmeye çalışmışlardır. 1828’e kadar Karabağ Rusya ile İran arasında çekişme konusu olmuştur. Karabağ’ın da içinde olduğu Aras’ın kuzeyinde kalan Revan, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Gence ve sair Azeri hanlıkları 1828’deki Türkmençay Antlaşmasıyla Rusların eline geçmiştir. Böylece Aras nehrinin güneyinde kalan ve Azerbaycan topraklarının 2/3’ünü oluşturan kısım da İran’a bırakılmıştır.

İlk bağımsız Azerbaycan Devleti 28 Mayıs 1918 tarihinde Çarlık Rusyası’ndan bağımsızlığını kazanmış olan vilayetlerin birleştirilmesiyle

114

“Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti” olarak kurulmuş ve Cumhurbaşkanlığı’na Mehmet Emin Resulzade getirilen bu Cumhuriyet Osmanlı İmparatorluğu tarafından derhal tanınmıştır.

Sürekli istikrarsızlık içinde bulunan Azerbaycan’ın bu bağımsızlığı ancak 23 ay devam etmiştir. 1920 yılında 27 Nisanı 28 Nisana bağlayan gece Sovyet Ordusunun Azerbaycan’ı işgali ile Bağımsız Azerbaycan Devleti sona ermiştir. Bu tarihten sonra başlayan 70 yıllık bir sürede “Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” olarak Sovyetler Birliğine bağlı 15 Cumhuriyetten biri olmuştur.

İlk Bağımsız Azerbaycan Devleti Türk tarihi boyunca adı “Demokratik Cumhuriyet” olan ve Latin alfabesine ilk benimseyen Türk Devleti olması bakımından önem taşımaktadır.

Azerbaycan, 1922’de Kafkasya ötesi Sosyalist Federal Sovyet Cumhuriyeti’ne katılmış, 1936’dan sonra ise Azerbaycan SSC adını almıştır. Azerbaycan Sovyetler Birliğine katıldıktan sonra sürekli toprak kaybetmiştir. 1920 yılında 114.000 km2 olan yüz ölçümü bugün 86.600 km2’ye düşmüştür. Stalin zamanında yapılan düzenlemelerle Ermenistan Azerbaycan, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve Türkiye arasına uzatılarak bir yandan Azerbaycan’la Nahçıvan’ın, bir yandan da Anadolu Türkleriyle, Azerbaycan Türklerinin ve Türkistan Türklerinin arasındaki irtibat kesilmeye çalışılmıştır.

1920’den itibaren 70 yıllık süreyle Sovyetler Birliği’nin bir parçası olan Azerbaycan 1990’da Sovyetler’in dağılma sürecine girmesiyle bağımsızlık hareketlerine sahne olmuştur. Azerbaycan Halkının bağımsızlık isteği 19-20 Ocak 1990 tarihinde Sovyet ordusu tarafından kanlı bir şekilde bastırılmışsa da, bağımsızlık hareketinin önüne geçilememiştir.

Bu olaylardan sonra bağımsızlık hareketleri daha da hızlanmış, ülkede geniş bir taban desteği bulan Halk Cephesi Hareketi’nin baskısıyla 31 Ağustos 1991 tarihinde Azerbaycan bağımsızlığını ilan etmiş, 18 Ekim 1991’de Milli Meclis Bağımsızlık Kanunu kabul etmiştir. 70 yıllık aradan sonra 7 Haziran 1992 tarihinde

115

ilk defa yapılan demokratik Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Halk Cephesi Lideri Ebülfez Elçibey Cumhurbaşkanlığına getirilmiştir.

Ağır problemler karşısında zor durumda kalan Elçibey Nahçıvan Milli Meclis Başkanı Haydar Aliyev’i göreve davet ederek kendisi Nahçıvan’a çekilmiştir.

Yönetime gelen Haydar Aliyev önce Azerbaycan Milli Meclis Başkanlığına getirilmiş, 3 Ekim 1993 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ise 5 yıllığına Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, 11 Ekim 1998 tarihinde yapılan seçimlerde ikinci defa Cumhurbaşkanlığı görevine seçilmiştir. 15/10/2003 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerine sağlık nedenleriyle katılamayan Haydar Aliyev’in yerine oğlu İlham Aliyev katılarak Azerbaycan’ın yeni Cumhurbaşkanı seçilmiştir ve 16.10.2008 de yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde oyların yüzde 80'inden fazlasını alan İlham Aliyev yeniden seçimleri kazanıp Azerbaycan’ın Cumhurbaşkanı seçilmiştir