B. AYDIN VAKIFLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ
2. Aydın’ da Kurulan Vakıfların Amacı
Evkaf müessesesi, İslam dünyasından günümüze kadar şehirlerin ve bölgelerin imarında, iskânında ve sosyal alanında önemli rol oynamıştır. Devlet, bütçesinden herhangi bir harcama yapmaksızın toplumun ihtiyaçlarına hizmet etmiştir. Aydın ilinde vakıf kurmanın amacı her vakıf kuruluşunda olduğu gibi dini ve sosyal yardımlaşmalara dayanmaktadır. Dini
gayelerle cami, mescid, eğitim-öğretim için medrese, zaviye, darülhüffaz, mektep-hane ve
muallim-haneler kurulmuştur. Halkın temel ihtiyacı olan suyun temin edilmesi için de çeşmeler bina edilmiştir. Vakıflara tahsis edilenler arasında han, hamam, dükkân, kervansaray, bağ, bahçe ve bazen de köyün gelirleri bulunmaktaydı.
Aydın ilinde vakıflar sosyal yardımlaşmaya hizmet etmiştir. Kurulan vakıflar dini ve eğitim amaçlı kurumların ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik vakıflardır. İncelediğimiz Aydın defterinde elde ettiğimiz tahlillerde görülüyor ki, Aydın ilinde evkafın temel amacı toplumun İslami hizmetlerini karşılamaktır. Her ne kadar dini motif ön planda tutulmuş olsa da vakıfların asıl kurulma sebebi devletin sosyal yardım politikalarıydı. Aydın’da dini ve eğitim amaçlı vakıflardan başka köprü ve çeşmelerin bakımı için kurulan vakıflardan da bahsedilmektedir.
Bunun yanı sıra ticari amaçlı kurulan kervansaraylara da çeşitli bağ, bahçe değirmen ve dükkân kiralarının vakfedildiği görülür. Kur’ân tilaveti için de çeşitli vakıflar kurulmuştur. Bunlar genellikle kişi adına kurulmuş vakıflardır. Kişi yaşamında ve ölümünden sonra da Kur’an okunması için çeşitli vakıflarda bulunurdu. Fakirlere aşevlerinde yemek yapıp dağıtma ve kimi medrese öğrencileri için kitap tedarik etmek vakıflardaki temel amaçlardandır. Ayrıca kervansaray, bazargâh ve çarşı tesis edilerek ticaretin devamlılığına vakıflarıın büyük derecede katkısı olmuştur.
2.1. Dini Amaçla Kurulan Vakıflar: Aydın ili kazalarında vakıflar genel olarak dini
amaçlara hizmet etmiştir. Bunların başında mescit ve camiler gelir. İncelediğimiz defter
sayesinde İzmir kazasında toplam 49 vakıftan bahsedilmektedir. Cami ve mescitler ağırlıklı
olarak vakıf eserlerinde de pek bir gelişim görülmemiştir. Vakıfların kendini gösterememesinin sebebi ise komşusu Manisa’nın şehzade sancağı olmasına dayandırılmıştır89.
Kazalardaki vakıflara kısaca değerlendirecek olursak İzmir kazasında Faik Paşa Cami, Yukarı Kale Cami, Hasan Ağa Cami, Kurd İlyas Cami, Ilıca Cami ve Hacı Hamza Mescidi
önemli cami ve mescitlerdendir. Bunlardan başka birkaç cami ve mescid daha kurulmuş olup
bunların gelirleri de vakfa göre şekil almıştır. Özellikle cami ve mescitler şehrin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Zamanla bu yapıların çevresinde mahalleler toplanmıştır. Halk cami ve mescitlere yakın olma düşüncesiyle bu yapıların çevresinde toplanmıştır.
Ayasuluğ kazasında dini amaçla kurulan vakıfların başında mescitler yer alır. Ayasuluğ Mescidi, Subaşı Mescidi, Köse Umur Mescidi, Ahmed Paşa Mescidi, Hoca Şadgam ve Hoca Fahreddin Mescidi, Germiyanlu Mescidi, Kara Fakih Mescidi, Musa Bey Mescidi başlıca vakıflardandır. Görülüyor ki kişi adıyla kurulan mescitler bulunmasının yanı sıra yer adlarına göre de kurumlara isimler verilmiştir. Ayrıca Aydınoğlu İsa Bey adına üç cami ve bir türbe inşa edilmiştir. Bu cami ve türbeye Ezine, Kızılca, Ulucak, Turgud ve Turnacı köylerinin gelirleri vakfedilmiştir.
Tire kazasında TD 571 numaralı deftere göre vakıflar yoğunluk göstermiştir. Diğer kazalara oranla vakıf sayısı çoktur. Tire’ de toplam 109 vakıf Aydın evkaf defterine kaydedilmiştir. İktisadi ve ticari faaliyetlerle birlikte kurulan bu vakıflar sayesinde Tire şehri fiziki bakımdan da gelişim sürecine girmiş ve buna paralel olarak demografik yönden de bölge
için büyüme kaydedilmiştir90. Mescitler bölgede önemli yer tutmuştur. Merhum Mehmed Paşa
cami, Mevlana Hüsamzade Cami, Mevlana Muhyiddin Cami vakıfları mevcuttur. Tire’de
mescitler şahıs isimleri ya da yer isimleriyle anılmıştır. Örneğin; Tanrıverdi Ağa Mescidi, Hisar
mahallesi Mescidi, Hacı Ali mahallesi Mescidi, Hoca Bahşayiş Mescidi, Yayla Fakih Mescidi,
Sofu Mescidi başlıca dini müesseseleri oluşturur. Diğer kazalara oranla Tire kazasında vakıflar daha çok zenginlik göstermiştir. Tire’de Aydınoğulları ailesinden İsa Bey, Musa Bey, Süleyman Şah, Hafsa Hatun, Gazi Umur Bey, Hundi Paşa Hatun ve Ahmed Bey vakıfları dikkat çekicidir91.
89Mübahat Kütükoğlu, a.g.e, s. 213.
90 Gülay Belen, XV. ve XVI. Yüzyılda Tire Kazasının Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ordu Üniversitesi SBE. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu 2015, s.45.
91A. Munis Armağan, Belgelerle Beylikler Devrinde Tire, İzmir 1983, s.29.
Birgi’de Mekke-i Münevvere ve Medine-i Münevvere evkafları önemli yer tutmuştur. Bölgedeki köylerin çoğunun gelirleri bu vakıflara tahsis edilmiştir. Burada kurulan dini amaçlı kurulan mescid ve camilerin başında Mevlana Hayreddin mescidi, Huri binti Halil Bey mescidi,
Süleyman köyü cami ve Seyyid Ahmed mescidi gelir. Buradaki vakıflarda da araziler,
değirmenler, bağ ve bahçeler gibi yerlerin gelirleri bu mescid ve camilere tahsis edilmiştir. Yine diğer kazalarda da çoğunlukta dini müesseselere ağırlık verildiğini görmekteyiz.
Birgi ve Tire kazası vakıf bakımından diğer kazalardan daha fazla gelişmiştir. Aydınoğulları döneminden kalma şehirler olduğu için vakıf sayısı bakımından bu şehirlerimizin gelişmiş olması da doğal bir sonuçtur. Dini amaçlı kurulan vakıfların çoğunluğu da bu kazalarda bulunmaktadır. Geriye kalan kazalar ise vakıf açısından bu kazalar kadar gelişmiş değildir.
2.2. Eğitim Amaçlı Kurulan Vakıflar: Eğitim kurumlarının başında zaviyeler gelir.
Darülhüffaz, Mektephane, Muallimhane ve diğer eğitim kurumları arasında yer alır. Kurulan
bu vakıflar sayesinde halkın eğitim ihtiyaçları karşılanmış, hafız yetiştirilmesinde çeşitli mesleklerin öğretilmesinde bu kurumlar önemli rol oynamıştır. Zaviyeler genellikle Aydın’da Tire kazasında yoğunlaşmıştır. Tire kazasında hemen hemen 25 adet zaviye mevcut olup bu yoğunluğun sebebini önceden başkent olmasına bağlayabiliriz. Kazaların hemen hepsinde zaviyeler bulunmaktadır. Dini müesseselerde olduğu gibi eğitim alanında da vakıflar etkin rol oynamıştır. Eğitime verilen önem sayesinde devletin sosyalleşmesi Türk-İslam geleneği olan sosyal devlet olma geleneğini sürdürmüştür.
Kazalarda eğitim alanında genellikle zaviyeler kurulmuştur. Ayasuluğ’da Ahi Babukçu
zaviyesi, Kalenderhane zaviyesi, Sarı Hacı zaviyesi, Şeyh Mehmed zaviyesi ve İlyas mutak-ı
Aydoğmuş zaviyesi başlıca zaviyelerdendir. Yenişehir’de Aydın Bey zaviyesi, Şeyh Kemal zaviyesi, İne Gazi zaviyesi, Derviş Seydi zaviyesi ve Kadı zaviyesi bulunmaktadır. Güzelhisar kazasında ise daha çok ahiler adına kurulan vakıflara rastlıyoruz.
Tire’de Şemseddin Bey adına zaviye, mektephane ve darülhüffaz vakfı bulunmaktadır. Ayasuluğ’da Buryacı Ali darülhüffazı, Hoca Ali darülhüffazı ve Köhne darülhüffazları bulunmaktadır. Tire’de de bir tane darülhüffaz evkafı bulunmaktadır. Mektephane olarak da Tire’de masraflarını Sinan Bey’in karşıladığı bir mektephane vakfı bulunmaktadır. Ayrıca yine Tire’de Mevlana Hüsam bin Abdullah, Alihan mahallesindeki mektephanenin masraflarını karşılamıştır. İlyas bin Hasan Nazilli’de bir muallimhane bina etmiş ve muallimhanenin masrafları için buraya 8000 akçe vakfetmiştir. Ayasuluğ kazasında da Mehmed Şah Çelebi bin Musa Bey muallimhane bina etmiş, Söke köyündeki on pare dükkânı buraya vakfetmiştir. Birgi
kazasında Müslihiddin veled-i Mehmed muallimhane bina etmiş kendi malı olan değirmen hissesini ve on dört dükkânını muallimhaneye vakfetmiştir.
2.3. Ticari Amaçlı Kurulan Vakıflar: Devletin gelişmesi için hiç kuşkusuz ticaret
önemlidir. Ticareti canlandırmak adına kervansaraylar inşa edilmiştir. Vakıf hizmetlerinin devamı için kervansaray, han ve bedestenler kurulmuş ve elde edilen gelirlerle ticarette devamlılık sağlanmıştır. Bu vakıf kurumları şehirlerin şekillenmesine ve kentsel büyümeye hizmet etmiştir92. Kervansaraylar, ticari amaçla bölgeye gelen halka barınma ve yeme-içme
gibi hizmetler sunardı. Çarşı, derbent yolları ve kervansaraylar inşa edilerek ticarete büyük oranda destek verilmiştir. Aydın’ da ise İzmir kazasında bir kervansaray vakfı bulunmaktadır. İzmir’de Diryanda kervansarayına değirmen ve dükkân kira hâsılları vakfedilmiştir. Ayasuluğ’da Bilalzade kervansarayına da 250 dönümlük arazi ve hububat öşründen 1000 akçe vakfedilmiştir. Mehmed Şah Çelebi bin Musa da kervansaray vakfedilmesi için 6000 akçe vakfetmiştir. Görülüyor ki tam olarak Aydın ticari olarak gelişmiş olmasa da ticarete önem verilmiştir.
2.3. İmar Amaçlı Kurulan Vakıflar: Osmanlı Devleti’nin sosyal refah düzeyini en iyi
biçimde gösteren yapıların başında imaret sistemi gelir. İmaretler vakıf müesseselerinin en dikkate değer olanlarındandır. Bu amaçla kurulan yapıların başında imarethaneler gelir. İmarethaneler yoksul kimselerin ihtiyaçlarını karşılamak için kurulmuş kurumlardır. İmarethanelerin giderleri hem imarethaneyi kuran kişi tarafından hem de vakıf gelirleriyle karşılanırdı. Aydın ili ve kazalarında kurulan imarethaneler Aydın şehrinin giderek gelişim gösterdiğini ve halkın ihtiyaçlarının karşılanmasına önem verildiğini göstermektedir. Bunlar arasında İzmir’de Cundi(Cüneyd) Bey imareti, Ayasuluğ’da Azize Hatun imareti, Tire’de merhum Mehmed Paşa imareti, Yahşi Bey imareti, Ahmed Paşa imareti, Birgi’de Hafsa Hatun binti Aydın Bey imareti, Gedik Ahmed Paşa imareti, Yenişehir’de Hazreti Ebu Eyyub-el-Ensari imareti ve Alaşehir’de Ali Paşa imareti başlıca imarethaneler arasında yer alır. Ayrıca Bozdoğan kazasında bulunan Karahisar’daki imarete Mehmed Paşa Bolaya köyündeki mahsulatı vakfetmiştir. Kütahya kazasından Merhum Karagöz Paşa Arpaz pazarındaki 210 dükkânın kirasını imaret vakfına vakfetmiştir.
İmarethanelerin dışında çeşme, yol, kuyu, köprü ve suyolları da imar yapılarındandır. Tüm bu imari hizmetlerişehrin yapılanmasına katkı sağlamıştır. İzmir’deki Kulu Derviş yolu,
92 Methiye Gül Çöteli, “İslam Kentinde Vakıfların Ticaret Bölgesinin Oluşumu Üzerine Etkisi: Hayrat- Akar İlişkisinin Döngüsel Doğası”, Vakıflar Dergisi, Sayı 45, s. 10.
Çağatay çahı, Alaşehir kazasında Derviş Muhyiddin musluğu, Köşk kazasında Cuma mahallesi kuyusu, Şehir deresi köprüsü olarak da bilinen Ali köprüsü adıyla ünlü köprü ve Gök-gemisi köyünde bulunan köprüye çeşitli vakıflarda bulunulmuştur. Kestel kazasında Hacı Penbe
kuyusu, Tire’de Hacı Musa çeşmesi, Şücaeddin çeşmesi, Şeyh Evren çeşmesi, Alaca çeşme,
İzmir’de Şeyh Evren çeşmesi, Dere Budamya mescidi kenarındaki çeşme, Şeyh Güzelhisar’da Yar Beyi kuyusu ve Alaşehir kazasında Derviş Muhyiddin musluğu da diğer imar amaçlı kurulan vakıflardandır.
C. VAKIF GÖREVLİLERİ VE VAKIF GELİRLERİ