ATASÖZLERİNİN İÇERDİĞİ KONUYA GÖRE YAPILAN

Atasözlerimizin içerdiği konuya göre tasnifinin yapılması, birçok araştırıcımız tarafından en çok tercih edileni olmuştur. Bu doğrultu da yapılan tasniflerin hemen hepsi aynı zaman da o eserin ya da makalenin atasözlerini inceleme başlıkları olmuştur. Aşağıda atasözlerimizin konuya bağlı olarak yapılan tasniflerinden örnekler yer alacaktır.

Aydın Oy, Tarih Boyunca Türk Atasözleri adlı çalışmasında konuya göre tasnifi esas almıştır:

Atasözlerimizde Ulusal Değerlerimiz, Türklük Konusunda Atasözleri, Atasözlerimizde Sosyal Yaşantı ve Sosyal Değerler, Atasözlerimizde Din, Atasözlerimizde Tasavvuf İzleri, Sağlık ve Ölüm Konusunda Atasözleri, Ekonomi Üzerine Atasözleri, Atasözlerimizde Doğa (Tabiat) ve Evren (Kâinat), Hayvanlarla

İlgili Atasözleri, Atasözlerimizde At, Atasözlerimizde Tarım ve Hayvancılık, İklim ve

Halk Takvimi Üzerine Atasözleri _{(Oy, 1972: V).}

Konuya göre tasnif yapan bir diğer atasözü araştırıcımız İ. Hilmi Soykut’tur.

Türk Atalar Sözü Hazinesi _{adlı eserinde çok ayrıntıya girilerek hazırlanan tasniften biz}

buraya ana başlıkları alıyoruz:

Allah ve İnsan; Tabiat; Adam-İnsan; Kadın; Erkek ve Kadın; İnsan ve Sıhhat,

İnsanda Beğenilen Haller, İyi Vasıflar; İnsanda Hoş Görülmeyen, Kötü Haller; İnsan

ve Tabiat; İnsan ve Toplum; İnsan ve Çeşitli Mârifet, Meslek ve San’atlar;

İnsanoğlunun Hayat Boyunca Rastladığı Maddî Davranışlar, Durumlar, Hükümler,

Olaylar ve Tepkiler; İnsanoğlunun Hayat Boyunca Rastladığı Manevî Davranışlar, Durumlar, Hükümler, Olaylar ve Tepkiler; Türlü İşler ve Durumlar Hakkında, Ataların Açık ve Kesin Öğütleri; Hayvanlar ve Bunların Özellikleriyle İlgili Sözler; Çeşitli Konularda Atasözleri (Soykut, 1974: 437-452).

Türker Acaroğlu da, Türk Atasözleri adlı eserinde konuya bağlı bir tasnif yapmıştır:

A. Meslek ve Sanat Düsturları: 1. Zaman, 2. Çiftçilik, 3. Bağcılık-Bahçecilik,

4. Çobanlık, 5. Avcılık, 6. Değirmencilik, 7. Kasaplık, 8. Nalbantlık, 9. Tabaklık (Debbağlık), 10. Tellallık (Tellaliye), 11. Ve Ötekiler.

B. Günlük Yaşam Kuralları: Kişisel Yaşam Kuralları, Aile Yaşamı Kuralları,

Toplumsal Yaşam Kuralları.

C. Din ve Dünya İşleri: 1. Allah (Tanrı), Peygamber, Evliya, İmam, 2. Padişah

(Sultan), Kadı (Hâkim), Bey (Efendi) (Acaroğlu, 1992: 9-25).

Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş adlı eserinde atasözlerini konulara göre şöyle tasnif etmiştir:

I. İnsan ve Değerler

A. Yüceltilen Değerler: a. Dostluk, b. İyilik, c. Sabır, d. Sebat, azim, e.

Bağışlama, f. Fedakârlık, g. Aşk, sevgi, H. Temkin, ihtiyat, ı. Digergâmlık, i. Hayata bağlılık.

B. Yerilen Değerler: a. Cimrilik, b. Yalancılık, c. Suçu yüklenmeyiş, d.

Tenkide tahammülsüzlük, e. İhtiyatsızlık, f. Öfke, g. Nankörlük.

C. İnsan karakteri ve kişilik

II. İnsan-Cemiyet: a. Sosyal işbirliği, dayanışma, b. Sosyal hiciv, c. Mevkiye

rağbet, d. Yöneticilik, e. Kanun fikri, f. Mülkiyet, g. Ekonomi, h. Eğitim, ı. İş ve zamanın değerlendirilmesi, i. Kabiliyetlerin değerlendirilmesi, j. Düşmana karşı uyanık olma.

III. Bilgi ve Hakikat IV. Dünya Görüşü

A. a. Kader fikri, b. Nasip, c. Tanrı, B. Determinizm (sebep-netice münâsebeti) C. Değerlerin Değişmesi (Elçin, 1993: 626-632).

H. Fethi Gözler de, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi’nde sunduğu bildirisinde; atasözlerimizi, konuya bağlı kalarak şöyle tasnif etmiştir:

1. Eğitimle ilgili atasözlerimiz 2. Sosyal konulara ait atasözlerimiz 3. Şahsî değerlerle ilgili atasözlerimiz

4. Ekonomik kavramları dile getiren atasözlerimiz

6. Türk halkının nefret duyduğu ve tiksindiği olaylar ve davranışlara ait atasözlerimiz

7. Atalarımızın çeşitli konulardaki görüş ve düşüncelerini belirten atasözlerimiz (Gözler, 1982: 193)

Çalışmalarda atasözlerinde işlenen bütün konular ayrı ayrı başlıklarda incelendiği gibi tek bir konuyu etraflıca inceleyen araştırıcılar da olmuştur. Bunlardan biri de Vedat Kurukafa’dır.

Vedat Kurukafa, Türk Dünyası Araştırmaları (6 (68), Ekim 1990)’ndaki “Atasözlerinde Hayvanlar /Tesbit, Tasnif, Tahlil” adlı makalesinde sadece hayvanlarla ilgili atasözlerinin tasnifini yapmıştır. Burada Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve

Deyimler Sözlüğü_{’ndeki 2110 atasözü taranmış ve 447 atasözünün hayvanlarla ilgili}

olduğu tespit edilmiştir. Bu tasnife göre atasözlerinde geçen havyanlar şu başlıklar altında değerlendirilmiştir:

Yabanî Hayvanlar: 1. Arslan, 2. Ayı, 3. Balık, 4. Domuz, 5. Fare (Sıçan), 6. Fil, 7. Gergedan, 8. Kurbağa, 9. Kurt, 10. Maymun, 11. Tilki, 12. Yılan.

Kuşlar: 1. Anka, 2. Baykuş, 3. Baz, 4. Bülbül, 5. Daz, 6. Doğan, 7. Karga, 8. Kartal, 9. Keklik, 10. Kırlangıç, 11. Kuzgun, 12. Leylek, 13. Saksağan, 14. Serçe, 15. Şahin, 16. Turna.

Böcekler: 1. Akrep, 2. Arı, 3. Bit, 4. Bükelek, 5. Çekirge, 6. Çıyan, 7. Karınca, 8. Kurt, 9. Pire, 10. Sinek, 11. Sivrisinek, 12. Yengeç.

Evcil Hayvanlar: 1. At, 2. Beygir, 3. Buzağı, 4. Civciv, 5. Dana, 6. Deve, 7. Eşek, 8. Horoz, 9. İnek, 10. İt, 11. Katır, 12. Kaz, 13. Keçi, 14. Kedi, 15. Koç, 16. Koyun, 17. Kuzu, 18. Manda, 19. Oğlak, 20. Öküz, 21. Ördek, 22. Piliç, 23. Sıpa, 24. Tavşan, 25. Tavuk, 26. Tay, 27. Teke, 28. Toklu (Kurukafa, 1990: 142).

Atasözlerinde geçen hayvanlarla ilgili bir diğer tasnifli çalışma ise Ahmet Yanar tarafından hazırlanan Hayvan Motifli Atasözleri ve Deyimlerimiz adlı eserdir. Atasözlerimiz üzerine hazırlanan popüler bir kitap olan eserde, atasözlerimizde ve deyimlerimizde yer alan hayvanlar alfabetik olarak tasnif edilmiştir.

Levent Doğan, “Kırgız Atasözlerinin Sınıflandırılması”, başlıklı yazısında (Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 9, Bahar, 2000) Kırgız atasözlerini konularına göre ayırarak şu sınıflamayı yapmıştır:

A. Yerilen ve Yüceltilen Değerler ile İlgili Atasözleri: a. Vatan-millet sevgisi ve birlik-beraberlik, b. Yiğitlik, c. Dostluk, ç. Dürüstlük, Hırsızlık, Doğruluk, Yalancılık, İyilik ve Kötülük, d. Sabretmek, e. Tedbirli olmak, f. Adalet, g. Bağışlama, h. Kendini bilmezlik, ı. Aç gözlülük, i. Danışmak ve nasihat.

B. İlim-Bilim Sahibi Olmak, Akıl ve Dil ile İlgili Atasözleri C. Sağlığın Önemi ile İlgili Atasözleri

Ç. Sosyal Hayat ile İlgili Atasözleri: a. Kurnazlık, b. Zenginlik ve Fakirlik, c. Sosyal Hiciv, ç. Misafirlik-Komşu, d. Mevki-Makam sahibi olmak, e. Ölüm, f. İş, emek ve zahmet çekmek, g. Aile fertleri, ğ. Allah ve Din, h. Düşman.

D. Hayvanlar ile İlgili Atasözleri E. Tabiat Unsurları ile İlgili Atasözleri

F. Kımız ve Manas ile İlgili Atasözleri (Doğan, 2000: 206-241)

Ülkü Çelik Şavk, Kırgız Atasözleri adlı eserinde Kırgız atasözlerini aşağıya aldığımız maddelere göre sınıflandırmıştır:

1. Vatan, ulus, ülke, vatandaşlık, mücadele, lider, topluluk, yönetim, sorumluluk.

2. Emek, meslek, ekonomi, tasarruf, iş hayatı, boş gezme.

3. Dostluk, yoldaşlık, uyumluluk, konukseverlik, kadir kıymet, hata, küskünlük, düşmanlık.

4. Ömür, ölüm, sağlık, gençlik, ihtiyarlık, baht, kaygı, kıvanç, güç, temizlik, güzellik, hoşluk, yiyecek.

5. Tabiat olayları, vakıalar, hayat tecrübeleri, havyanlar, öğütler. 6. Dil ve belâgat.

7. Ana baba, sevgi, aile, çocuk, kardeşlik, akrabalık, gelenek görenekler, eğitim.

8. Din, ticaret, zenginlik, egemenlik, makam, devlet. 9. Sınıfları içeren atasözleri.

(Çelik Şavk, 2002: X)

Özkul Çobanoğlu, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı / Türk Dünyası Edebiyat

Tarihi _{(C. 3)’ndeki atasözü maddesinde; Türk dünyası atasözlerinin, aşağıya}

tarafımızdan maddeleştirilen ölçütlere göre sınıflandırılabileceğini şu şekilde ifade etmektedir:

1. Türk dünyası atasözleri, söyleyiş özelliği, kavram, fonetik, sentaks, vb. hususlarda çok büyük ölçüde ayniyet göstermekle birlikte çeşitli nedenlerle bazı atasözleri de değişik bakımlardan farklılıklar taşımaktadır.

a. Aynı hayat tarzını, dünya görüşünü, gelenek ve görenekleri ve dolayısıyla da aynı kültürel ekolojiyi yansıtmada anlam ve söyleyiş bakımından birbirinin tamamen aynısı olanlar.

b. Anlamı aynı olmakla birlikte söylenişinde bir veya birkaç kelime ve bazen de sadece sınırlı ufak tefek farklılıklar olan atasözleri.

c. Her Türk boyunun ve topluluğunun yaşadığı sosyokültürel muhitin yer aldığı hususi coğrafya ve sosyokültürel farklılıkların dışa vurulduğu mahallî olan atasözleri.

2. Atasözlerini taşıdıkları yargıların niteliklerine göre yapılan tasnif. a. Atasözlerinin bir kısmı açıktan açığa ahlaki amaçlar gözetir. b. Atasözlerinin diğer bir kısmı ise açıktan açığa öğüt vermez. 3. Bazı âdet ve gelenekleri düsturlaştırmış olan atasözleri.

Maddenin devamında Atasözlerinin Tema ve Konuları başlığında ise şu sınıflamayı yapmıştır:

Yiğitlik, Mertlik, Ağırbaşlılık, Sabırlılık, Konukseverlik, Sosyal Değerler, Aile, Akrabalık, Komşuluk, Dostluk, Görgü Kuralları, Sağlık ve Ölüm Konusunda Atasözleri, Ekonomi Konulu Atasözleri, Tarım ve Hayvancılıkla İlgili Atasözleri, Tabiat ve Evren Konulu Atasözleri, İklim ve Takvimle İlgili Atasözleri, Hayvanlarla İlgili Atasözleri, Zihin Terbiyesi ve Diğer Konular _{(Çobanoğlu, 2003a: 160-180).}

3. ATASÖZLERİNİN BİRDEN FAZLA ÖZELLİĞİ GÖZ ÖNÜNDE