Artan Oranlılık

Mali güce ulaşma yöntemlerin biri “ artan oranlılık” yaklaşımıdır. Vergi oranı, vergi matrahı üzerinden alınan vergi miktarı ya da ödenilen vergi miktarının gelire oranıdır. Vergi tarifesi üç çeşittir; artan oranlı vergi tarifesi, düz oranlı vergi tarifesi ve azalan oranlı vergi tarifesi. Mali güç ilkesi, artan oranlı bir vergi tarifesini benimsemektedir158.

Artan oranlı tarife, vergi matrahı ile vergi oranı arasında doğru yönlü ilişkinin bulunduğu, yani vergi matrahının yükselmesi sebebiyle vergi oranında da yükselme ve vergi matrahı düştükçe vergi oranında düşme durumunda olan tarifedir. Bu özelliği göz önünde bulundurulduğunda artan oranlı tarifenin vergi de yatay ve dikey adaleti gerçekleştirdiği görülmektedir159

. Artan oranlı tarifeler; sınıf usulü, dilim usulü, tersine ve gizli artan oranlı tarifeler olarak dört başlıkta uygulanır.

Sınıf usulü artan oranlılık; düz veya katı artan oranlılık olarak da denilen bu

tarife, vergi oranı matraha bağlı olarak artmakta veya azalmaktadır, matrahın dilimine kapsayacak şeklinde uygulanacak olan oranlar sınıfın değişmesiyle birlikte artacak veya azalacaktır160

.

157 _{Türkbay, a.g.e., s.12-13.}

158 _{Ahmet Tılmaz Ata, Vergi Teorisi Açısından Vergileme İlkesi Olarak Adalet İlkesinin İncelenmesi,}

(Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler enstitüsü, yayınlanmamış Lisansüstü Tezi), Ankara, Aralık 2001, s. 48.

159 _{Gülay Akgül Yılmaz, Türkiye’de Gelir Vergisi Tarifesinde Meydana Gelen Değişikliklerin}

Vergilendirmede Adalet İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt no: 21, sayı:1, 2006, s. 242.

160

Tablo 1.2. Sınıf Usulü Artan Oranlılık

Vergi Matrahı (Birim) Vergi Oranı

1000 br. e kadar %10

5000 br. e kadar %20

8000 br. e kadar %30

10000 br. e kadar %40

10000 br. den fazlası %50

Yukarıdaki tablo sınıf usulünde bir tarife belirtmiştir. Buna göre, 7000 birim gelir elde eden mükellef %30 luk bir orana tabi tutulacaktır. Matrahın değişmesi uygulanacak vergi oranını da değiştirmektedir. Matrahtaki değişiklikler vergi oranlarında ani bir değişmeye sebep olacağı açıktır ki bu durumda 8000 birim gelir elde eden mükellef %30 oranında vergiye tabi olacakken, 8001 birim gelir elde eden mükellefe uygulanacak oran %40 olmaktadır. Yani bu bir birimlik fark, vergi yükünü ağırlaştırmış olacaktır.

Dilim usulü artan oranlılık; bu tarife günümüzde geniş bir uygulama alanına

sahip olmasının yanı sıra mali gücün uygulanması bakımından da önemli bir yere sahiptir. Bu usule göre belirtilen dilimlere denk gelen vergi oranları uygulanmaktadır. Dilim usulü artan tarife ülkemizde uygulanmakta olan tarifedir161

.

Tablo 1.3. Dilim Usulü Artan Oranlılık (Gelir Vergisi Tarifesi 2012)

Matrah Oran

10.000 ¨’ye kadar %15

25.000 ¨’nin 10.000 ¨’si için 1.500 ¨, fazlası %20

58.000 ¨’nin 25.000 ¨’si için 4.500 ¨, fazlası

(ücret gelirlerinde 88.000 ¨’nin 25.000 ¨’si için 4.500 ¨, fazlası)

%27 58.000 ¨’den fazlasının 58.000 ¨’si için 13.410 ¨, fazlası

(ücret gelirlerinde 88.000 ¨’den fazlasının 88.000 ¨’si için 21.510 ¨, fazlası)

%35 Kaynak: www.gib.gov.tr (02.02.2011)

Tablo 1.3’de dilim usulünde artan oranlı bir tarife olan 2012 yılında elde edilecek gelirlere uygulanmak üzere belirlenmiş olan tarife görülmektedir. Buna göre; 25.000 ¨ gelir elde etmiş olan mükellef bu gelirinin 10.000 ¨’si için 1500 ¨, vergilendirilmemiş olan 15.000 ¨’ lik gelir için dilime denk gelen vergi oranı uygulanacak (15.000X%20), buradan da 3.000 ¨ vergi oluşacaktır. Toplamda mükellef 25.000 ¨ için 4500 ¨ vergi verecektir.

161

Tarifede yer alan vergi oranları ülkenin mali, sosyal ve ekonomik koşullarına, siyasi tercihlere ve idari etkenlere bağlı olarak ülkeden ülkeye farklılık gösterebilmektedir162

.

Gizli artan oranlılık; tarife olmaktan çok, uygulama sonucu vergi oranlarındaki

değişimin bir sonucudur. Gerçekte düz oranlı olan tarifenin, matrah üzerinde yapılacak indirim veya zamlar aracılığıyla, artan oranlı bir tarifeye dönüşmesi söz konusudur163

.

Tablo 1.4. Gizli Artan Oranlı Vergi Tarifesi

Toplam Gelir (Birim) İndirim Matrah Vergi Oranı Vergi Vergi Yükü (TG/V)

500 br. 100 400 %10 40 %8

1000 br. 100 900 %10 90 %9

5000 br. 100 4900 %10 490 %9,8

10000 br. 100 9900 %10 990 %9,9

Kaynak: Akdoğan, a.g.e., s.244.

Tablo’da görüldüğü gibi, farklı gelir elde edilmesine rağmen, aynı oranda bir indirim yapılması sonucu elde edilen matraha düz oranlı verginin uygulanması sonucu gelir elde edenler üzerinde farklı vergi yükleri oluşmuştur. Dikkat edilecek olursa gelirin artması vergi yükünü de arttırmaktadır.

İndirimler matrah veya vergi miktarı üzerinden olabilir. Matrah üzerinden yapılan indirimler, sabit ya da değişken olarak düzenlenebilir. Sabit bir indirim yoluyla sağlanan artan oranlılığın (müterakkiliğin) en tipik örneği, gelir vergisinde uygulanan en az geçim indirimi oluşturur164

.

Tersine artan oranlılık; gizli artan oranlılıkta olduğu gibi tersine artan oranlılık

da vergi tarifesi değildir. Katlanılan nihai vergi yükü ve toplam gelir düzeyi arasında karşılaştırma yapılması sonucu kurulan ilişkiden kaynaklanmaktadır. Tarife tersine artan oranlı bir biçimde geliştirilmemiştir165_{. Genellikle eşit oranlı veya eşit miktarlı olmasına}

rağmen, mükellefler tarafından ödenen verginin gelir düzeyi ile kıyaslanması sonucunda reel vergi oranı değişik büyüklükler gösterebilmektedir. Özellikle dolaylı vergiler açısından gözlenen bu uygulamaya örnek olarak tüketim ve gider vergileri gösterilebilir166

.

Gelir arttıkça gelire nazaran vergi oranının düşmesi, sonucunu yaratan bu uygulama vergi adaletine ters düşmektedir. Matrahın büyüklüğüne bakılmaksızın yani

162

Akdoğan (I), a.g.e., s. 248.

163 _{Akdoğan (I), a.g.e., s. 248, Turhan, a.g.e,, s.68.} 164 _{Turhan, ag.e., s.69.}

165 _{Akdoğan (I), a.g.e., s.249.} 166

gelir servet ve harcamalar göz önüne alınmadan yapılan bu uygulamanın belirtilen ölçülerle ilişkisi olmadığında, mali güce göre vergileme de söz konusu olmamaktadır. Tam tersine mali güçteki bir artış, vergi oranın toplam gelirdeki payının düşmesine sebep olacaktır167

.

Artan oranlılık vergileme eşitlik ilkesi gereğince uygulanmış ve uygulanmaktadır. Bu uygulamanın lehinde ve aleyhinde görüşler mevcuttur. Özellikle de konunun ideolojik açıdan ele alınması farklı bir tartışma konusu oluşturmuştur. Liberal görüşlere göre, artan oranlılık, sosyalizmin gerçekleşmesine yardımcı olan ve bu ortamı hazırlayan bir uygulamadır168

.

Artan oranlılığın lehinde olan görüşlere göre169

;

- Marjinal fayda teorisine göre, gelir ve servet miktarının kıymeti, bu miktarın marjinal parçasının sağladığı fayda ile belirlenmektedir. Söz konusu fayda ise, gelir ve servetin vergilendirilmesinde artan oranlılığın uygulanmasını gerektirmektedir.

- Liberal iktisadi düşüncenin ortaya koyduğu piyasa mekanizması sayesinde oluşacak adil gelir ve servet dağılımı düşüncesi eksik rekabet koşullarında ortaya çıkmamaktadır. Bu sebeple oluşan eşitsizliğin giderilmesinde devletin müdahale etmesinin gerekliliği ve bunu yaparken de etkin bir araç olarak kullanabileceği artan oranlılık dikkat çekmektedir.

Artan oranlılığın aleyhindeki görüşlere göre170

;

- Liberal iktisadi düşüncenin ortaya koyduğu piyasa mekanizması sayesinde adil gelir ve servet dağılımı oluşacaktır, bu sebeple artan oranlılığa gerek yoktur. Devlet harcamalarının az olması sebebiyle de nispi vergilerle bunu karşılaması mümkündür.

- Artan oranlılık sebebiyle piyasa mekanizmasına müdahale edilmiş olacak, yani verginin tarafsızlığı müdahaleciliğe dönüşecektir.

- Artan oranlı vergilere ilişkin bir diğer eleştiri ise, vergi ahlakı ile ilgilidir. Buna göre oranları giderek yükselen vergiler, mükellefler arasında adalet

167 _{Budak, a.g.e, s.139, Akdoğan (I), a.g.e., s.249-250.} 168 _{Nadaroğlu, 307.}

169 _{Nadaroğlu, s.308-309.} 170

konusunda çok zor bir durum oluşturmak suretiyle vergi kaçırma hususundaki fırsat ve yaratıcılıklarının gelişmesine neden olacaktır.

- Artan oranlı vergilere yapılan bir eleştiride oranların keyfi bir şekilde kullanılmasıdır. Buna göre yüksek oran sermaye birikimini azaltacak, bu da yatırımları doğrudan azaltacaktır. Hayek’e göre artan oranlılık, kişilerin elindeki üretim faktörlerinin mülkiyetinin, devletin eline geçmesine yol açmakta olup çalışmayı ve kar maksimizasyonu düşüncesini olumsuz etkileyecektir. Bu durumdan dolayı artan oranlı bir vergi sistemi içerisinde bireyler ne yatırım ve ne de tasarruf yapmak isteyeceklerdir171.

Aleyhindeki görüşler bazı yönleriyle haklı olmasına rağmen, artan oranlılık hemen hemen bütün ülkelerde uygulanan etkin bir mali tekniktir. Çünkü ödenmesi gereken verginin ödeme gücüne uydurulmasına yardım etmektedir172

.