Araştırma Metodu

Araştırma kapsamında peyzaj yapılarının, peyzaj karakterlerinin ve peyzaj faydalarının analizi olmak üzere 3 temel analiz gerçekleştirilmiştir. Yürütülen araştırmada dört aşamalı bir yöntem izlenmiştir (Şekil 3.2).

Araştırma Yöntem Aşamaları

Şekil 3.2. Araştırma yöntemi akış şeması

ARAŞTIRMA ALANINA İLİŞKİN VERİLERİN TOPLANMASI, LİTERATÜR TARAMASI VE KONUYA İLİŞKİN MEVCUT ÇALIŞMALARIN İNCELENMESİ

UYDU GÖRÜNTÜLERİ, MEVCUT HARİTALAR VE CORINE SINIFLAMA SİSTEMİ İLE ALAN ÖRTÜ

VE ALAN KULLANIM SINIFLARIN ANALİZİ

TOPOĞRAFYA, JEOLOJİ, JEOMORFOLOJİ, TOPRAK, BİTKİ ÖRTÜSÜ, YABAN HAYATI GİBİ

DOĞAL PEYZAJ ÖZELLİKLERİNİN ANALİZİ

UZAKTAN ALGILAMA VE GIS YÖNTEMLERİ KULLANILARAK PEYZAJ YAPILARININ VE PEYZAJ KARAKTERLERİNİN TANIMLANMASI

PEYZAJ FAYDALARININ PEYZAJ KARAKTERLERİYLE İLİŞKİLERİNİN BELİRLENMESİ EKOLOJİK, SOSYAL VE KÜLTÜREL, GÖRSEL VE ESTETİK, EKONOMİK BOYUTLARDA ARAŞTIRMA

ALANINDAKİ PEYZAJ FAYDALARININ BELİRLENMESİ

UZMAN ANKETLERİNİN YAPILMASI

PEYZAJ FAYDALARI İLE SOSYAL TERCİHLER ARASINDAKİ İLİŞKİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖNCELİKLİ FAYDALARIN VE ÖNEM DERECELERİNİN BELİRLENMESİ

ÖNCELİKLİ VE ÖNEMLİ PEYZAJ FAYDALARININ MEKANSAL DAĞILIMLARININ YAPILMASI PEYZAJ FAYDALARINA İLİŞKİN EKONOMİK KIYMETLENDİRMELERİN YAPILMASI

PEYZAJLARIN ÖNCELİKLİ FAYDALARI VE ÖNEM DERECELERİ İLE ETKİLEYEN FAKTÖRLERE İLİŞKİN MEKANSAL DEĞERLENDİRME HARİTASININ OLUŞTURULMASI

DEVREZ ÇAYI HAVZASININ TANIMLANMASI

1. AŞAM A 2. AŞAM A 3. AŞAM A 4. AŞAM A TARTIŞMA VE SONUÇ PLANLAMA KARARLARINA ALTLIK OLUŞTURULMASI

RİSKLİ BÖLGELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ PEYZAJLARIN GELİŞTİRİLMESİ

20

Araştırmanın 1. aşamasında peyzajın faydaları, peyzajın yapısı, karakterleri ve

fonksiyonlarıyla ilgili literatür bilgileri incelenmiştir. Aynı zamanda Ilgaz Bölgesi'ne ilişkin kapsamlı literatür çalışması yürütülmüş, güncel tarihli uydu görüntüleri, topoğrafya, jeoloji, iklim, toprak, bitki örtüsü ile bölgenin tarihi ve kültürel yapısının detaylı analizi gerçekleştirilmiştir.

Araştırmanın literatür taramalarında yabancı kaynaklarda "Ecosystem Services" ve "Landscape Services" terimleriyle karşılaşılmıştır. "Ecosystem Services" teriminin tam karşılığı olarak dilimize “Ekosistem Hizmetleri”olarak çevrilebilir. Ancak bu terim, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Ulusal Sitesi başta olmak üzere birçok kaynakta dilimize “Ekosistem Servisleri” olarak çevrilmiştir. "Landscape Services" terimi de yine dilimize tam karşılık olarak "Peyzaj Servisleri" olarak çevrilse de Peyzaj Servisleri kavramı peyzajda uygulama, dekorasyon ve düzenleme işlemleri ile haftalık, aylık, mevsimsel olarak bakım ve yapılandırma hizmetlerine karşılık gelmektedir. Araştırma kapsamında Ilgaz Bölgesi'nin doğal ve kültürel tüm peyzaj özellikleriyle bölgeye ve insan refahına katkısı sağladığı katkılar ele alınmış, bu nedenle araştırmada terimin karşılığı olarak “Peyzaj Servisi” yerine "Peyzajın Sağladığı Faydalar" kelimesinin kullanılması tercih edilmiştir.

Doğal ve kültürel veriler Uzaktan Algılama ve GIS yöntemleri ile analiz edilmiştir. Bu amaçla öncelikle Ekim 2013 tarihli UTM projeksiyonunda coğrafi referanslandırılmış ve rektifiye edilmiş RE-3A Rapid-Eye Uydu görüntüleri ArcGIS programı kullanılarak temel çalışma altlıkları oluşturulmuştur. Topoğrafik haritalar (Harita Genel Komutanlığı 2010), toprak haritaları (Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı 2005), jeoloji haritası (Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü 2011), meşcere haritası (Ilgaz Orman İşletme Müdürlüğü 2015) sayısallaştırılarak, tek bir veri tabanında toplanmıştır. Meşcere haritası bölgede yapılan bitki örtüsü gözlemleriyle revize edilerek Bitki Örtüsü Haritası elde edilmiştir. Alan Kullanımları Haritası Rapid-Eye Uydu Görüntüsü ve CORINE Sınıflama Sistemi 2. düzey AÖ/AK verileri yerinde kontroller yapılarak sınıflandırılmış ve ArcGIS 10.1 yazılımıyla sayısallaştırılarak CBS ortamına aktarılmıştır. Hidroloji Haritası ise Topoğrafik Haritalar ve Meşcere Haritasından yorumlanarak hazırlanmıştır.

Araştırmanın arazi gözlemleri, Ek 1'de verilen arazi gözlem formu kullanılarak, 2014, 2015 ve 2016 yılları Ağustos aylarında gerçekleştirilmiştir. Vogiatzakis vd (2004), Hagerhall (2000), Ribeiro vd (2013), Swanwick (2002), Turner (2005), Washer (2002) ve Atik vd (2010)'nin çalışmaları temel alınarak yapılan arazi gözlemlerinde alanın topoğrafik yapısı, baskın arazi örtüsü, görsel peyzaj özellikleri, peyzajın algısı, ormanlar, doğal ve kültürel kaynaklar, tarihi ve ekonomik kaynaklar başlıkları altında analiz edilmiş, farklı gözlem noktalarından panoramik fotoğraflar çekilmiş ve GPS koordinatları alınmıştır.

Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) yardımıyla Devrez Çayı Havzası ve 5 alt havza sınırlarının belirlenmesi için Digital Elevation Model (DEM) haritaları kullanılarak, Watershed analizi yapılmış, akış bağlantıları çıkarılmış, Kızılırmak nehri ağı dökülme noktalarına bağlı havza sınırları belirlenerek Devrez Çayı alt havzaları tanımlanmıştır.

21

Sayısal olarak hazırlanan tüm temel atlık veriler ve alan arazi gözlemleri birlikte yorumlanarak kullanılarak peyzaj yapıları yama, koridor ve matris olmak üzere 3 ölçekte tanımlanmıştır. Ardından peyzaj karakterler alanlarının tanımlanması amacıyla Hagerhall (2000), Hoffman-Kroll vd (2003), Chuman ve Romportl (2010)'un çalışmaları temel alınarak araştırma alanı için "R İstatistik Programı"yla Hiyerarşik Kümeleme Analizi uygulanmıştır. Kümeleme analizi peyzaj karakter tiplerinin birbirine yakınlık ve uzaklıklarına göre gruplandırılması sağlanmıştır. Peyzaj karakterlerine ait verilerin depolanması, işlenmesi ve istatistiksel analizi SPSS 15.0 ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) yardımıyla gerçekleştirilmiştir. Sayısal olarak hazırlanan yükseklik sınıfları, toprak, jeoloji ve jeomorfoloji, bitki örtüsü tüm temel atlık veriler Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) yardımıyla çakıştırılmış, ardından elde edilen 2760 veriye R paket programları kullanılarak Hiyerarşik Kümeleme Analizi uygulanmıştır. Verilerin tamamı içerisinden elde edilen 20 kümenin toplam varyansın %71'ini karşıladığı görülmüştür. Belirlenen 20 peyzaj karakter tipi içerisinden gerçekleştirilen arazi gözlemleri ile birlikte değerlendirilme yapılarak 4 farklı peyzaj karakter alanı tanımlanmıştır.

Araştırmanın 2. aşamasında peyzajın sağladığı faydalar Washer (2002), Gomez-

Sal vd (2003), Antrop (2005), ICOMOS (1999), Lörzing (2005), Atik ve Işıklı (2007), Atik vd (2010) çalışmalarına göre ekolojik, sosyal ve kültürel, görsel ve estetik, ekonomik boyutları ile 4 grupta incelenmiştir. Faydalar gıda kaynakları, biyolojik hammadde, tatlı su kaynakları, genetik kaynaklar, hava kalitesi düzenleme ve rekreasyon-ekoturizm için kantitatif verilerin değerlendirildiği ölçüm birimleri ile kullanılmıştır (Çizelge 3.1). Peyzaj Karakter Alanları gıda, biyolojik hammadde, tatlı su, genetik ve tıbbi-aromatik bitkiler, hava kalitesi ve rekreasyon-ekoturizm kaynaklarıyla birlikte yorumlanarak, peyzaj karakter alanlarıyla ilişkileri incelenmiş ve haritalanmış; araştırma alanı peyzajlarının mevcut fayda ve fonksiyonlarının belirlenmesine çalışılmıştır. Yapılan analizler ile birlikte araştırma alanındaki peyzajlardan faydalanmayı etkileyecek olan faktörler yorumlanmıştır.

Çizelge 3.1. Kantitatif verilerin değerlendirmesinde kullanılan ölçüm birimleri (Orijinal

2016)

Faydalar Birimler

Gıda ha/adet/ton

Tatlısu m³/sn

Biyolojik hammadde m3 _/ton

Biyokimyasal ve tibbi-aromatik ürünler adet/ton

Genetik kaynak adet/ton

Hava kalitesi düzenleme ton

Rekreasyon ve ekoturizm adet

Araştırma alanındaki peyzaj faydalarına ilişkin ekonomik analizler için Doğan (2012), Deniz (1987), Akbulut ve Dikici (2004), Gallai vd (2009), Barfield vd (2012), Uyar ve Cengiz (2011), Kaya (2013), Llorente vd (2012)'nın çalışmaları temel alınarak, alandaki bitkisel ve hayvansal üretim, biyoyakıt üretimi, tozlaşmanın, iklim ve su kaynaklarının ekonomik değeri, endüstriyel ürünlerin ekonomik değeri, rekreasyon ve ekoturizm kaynaklarının ekonomik değeri farklı yöntem ve formüllerle hesaplanmıştır:

22

-Bitkisel ve hayvansal üretimlerin ekonomik değerinde: TÜİK'ten alınan verilere göre Bitkisel Üretim Değeri = Birim Fiyatı x Yıllık Üretim Miktarı ve Hayvansal üretim ekonomik değerinde Türkiye Et ve Süt Kurumu'ndan alınan karkas et değerlerine ve bal üretimi kapsamında TÜİK'ten alınan 2015 yılı verileriyle balın kilosu x arı kovanı sayısı hesaplamaları,

-Biyoyakıt üretiminin ekonomik değerinde: Ilgaz Bölgesi'ndeki hayvan sayısına göre gübre ve biyogaz hesabı için 1 ton büyükbaş hayvan gübresinden 33 m3 biyogaz ve 1 ton küçükbaş hayvan gübresinden 58 m3 _{biyogaz elde edildiğine ilişkin yapılan} hesaplamalara,

-Tozlaşmanın ekonomik değerinde: Tozlaşmanın Ekonomik Değeri = ∑(P*Q*D) ve Balarılarının Tarımdaki Değeri=V*D*P için yapılan hesaplamalara,

-İklimsel faktörlerin ekonomik değerinde: Karbon Sosyal Maliyeti olarak adlandırılan bir formüle dayanarak bu maliyetin ortalama değerini 1 ton karbona karşılık 43 dolar (133 TL) (21.10.2016 tarihli Merkez Bankası Döviz Kuru) olarak yapılan hesaplamalara,

-Su kaynaklarının ekonomik değerinde: DSİ İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Çalışmaları sonucunda su çekimleri için harcanan enerji miktarının ortalama hektara 1357 kw/ha olduğu hesaplandığı, KW ücretinin ise 28 kuruş olduğu dikkate alındığında çiftçinin 1 hektar araziyi enerji yardımıyla sulamasının bedelinin yaklaşık olarak 380 TL olduğundan yola çıkılarak yapılan hesaplamalara,

-Endüstriyel ürünlerin ekonomik değerinde: Ilgaz Orman İşletme Müdürlüğü'nün orman endüstri ürünleri verileri x m3 başına düşen değerleri hesabından yola çıkılarak hesaplamalar yapılmış ayrıca Kızılcık, Balmumu ve Tiftik için TÜİK'ten alınan 2015 yılı verileri Birim Fiyatı x Yıllık Üretim Miktarı hesaplamasıyla,

-Rekreasyon ve ekoturizm kaynaklarının ekonomik değerinde ise: Ilgaz Dağı Milli Parkı tesislerdeki 2012 yılına ilişkin konaklamalarla elde edilen gelirler ve ziyaretçi giriş ücretleri x ziyaretçi sayıları hesaplamalarına dayanılarak yapılan ekonomik analizler çerçevesinde gerçekleştirilmiştir.

Araştırmanın 3. aşamasında araştırma alanı peyzajının faydaları ile sosyal

tercihler arasındaki ilişkinin saptanması amacıyla yerel yöneticiler, yerel halk ve uzmanlar ile anketler yapılmıştır. Peyzajın sağladığı faydalar yöre halkı ve ekonomisi için de önemli olup, burada peyzajın faydaları kapsamı yapılan anket çalışmaları Fagerholm vd (2012) çalışması temel alınarak incelenmiştir. Ilgaz Bölgesi peyzajlarının ekolojik, sosyal ve kültürel, görsel ve estetik ve ekonomik boyutlarıyla hazırlanan anket soruları kapsamında gıda, tatlı su, hammadde, tıbbi ve aromatik kaynaklar, kültürel miras, kültürel çeşitlilik, manevi ve etik değerler, estetik değeri, ilham değeri, mekan değeri, bitkisel ve hayvansal üretim, rekreasyon ve ekoturizm değerlerinin önemlilikleri sorgulanmıştır. Anketlerde Merkezi Yönetimlerden 2 uzman, Yerel Yönetimlerden 7 uzman, STK'ları temsilen 1 uzman, Özel Sektörü temsilen 1 uzman, Yerel Halkı temsilen hem köy muhtarları hem de köylülerden oluşan 14 kişi ve toplam 25 kişiden oluşan yerel yönetici, yerel halk ve uzman grupları ile niteliksel ve niceliksel analizler gerçekleştirilmiştir (Ek 2). Anketlerde katılımcıların konu ile ilgili bilgi ve deneyimleri dikkate alınmıştır. Katılımcılara anketin açık uçlu soruları sorulurken aynı zamanda A3 boyutunda renkli uydu görüntüsü üzerinde bahsedilen alanlara ilişkin işaretlemeler yaptırılmıştır. Ankete katılan köy yerleşimleri 5 km'lik mesafelerde araştırma alanının doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak ve bu özelliklerdeki farklılıkları en net şekilde yansıtacak şekilde İnköy, Aşağı Bozan, Yukarı Bozan, Çörekçiler, Göllüce,

23

Alibeyköy, Güneyköy, Yuvasaray, Yukarıkayı, Dağardı, Mülayim, Belören, Kuşçayırı, Belsöğüt köyleri olarak seçilmiştir. Anketlerde peyzajların faydaları ile sosyal tercihler arasındaki önemlilik ilişkisi belirlenmesi amacıyla yapılan niceliksel analizlerde tanımlayıcı istatistik yöntemleri kullanılmış, korelasyon, ortalama, standart sapma değerlerine bakılmış ve Ki-Kare testi uygulanmıştır.

Anketlerin açık uçlu sorularına ise Fletcher vd (2014) ve Gould vd (2014) çalışmaları temel alınarak Nvivo 10 yazılımı ile temel kapsam analizi, kelime sıklıkları analizi ve matris kodlaması niteliksel analizleri yapılmıştır. Anketlerden çıkarılan ortalama önem değerleri ve kelime sıklıkları arasındaki ilişkilere bakılarak, alanın peyzaj faydalarının çok yönlü analizlerini gerçekleştirmek için Gulickx vd (2013) ve

Albayrak (2012) çalışmaları temel alınmıştır. Araştırma alanı 1km2'lik karelere bölünmüş

ve anketlerden elde edilen cevaplar doğrultusunda gıda kaynakları, tatlısu kaynakları, tarihi ve kültürel alanlar, hammadde sağlayan alanlar, rekreasyon ve ekoturizm kaynakları için ayrı ayrı önemlilik değerlendirmeleri yapılmıştır. Anket soruları kapsamında olmayan habitat fonksiyonlarına ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır. 1km2_{'lik kareler içerisinde habitat fonksiyonu sağlayan karelere 1 değeri;} sağlamayanlara 0 değeri verilmiş ve önemlilik değerlendirmesine habitat değerlendirmesi dahil edilmiştir. Anketlerle gerçekleştirilen önemlilik analizleri doğrultusunda araştırma alanı 1km2_{'lik karelere bölünmüş ve her bir fayda için} hesaplanan önemlilik değerleri ArcGIS 10.1 yazılımından faydalanılarak çakıştırılmış ve böylece tüm önem değerleri bir araya getirilmiştir. Tüm önem değerleri tablo halinde SPSS 15.0 programına aktarılarak veri seti oluşturulmuştur. Her bir kare içerisindeki faydalar ile Peyzaj Yapıları ve Peyzaj Karakter Alanları arasındaki ilişkiler Swanwick (2002), Atik (2011) ve Atik vd (2012)'in çalışmaları temel alınarak, parametrik olmayan analiz yöntemlerinden biri olan Kruskal Wallis testi ve korelasyon analizleri ile gerçekleştirilmiştir. Analizlere katılan değişkenler peyzajların faydaları için önem değerleri, peyzaj yapıları için yama, koridor ve matrislere göre belirlenen değişkenler ve peyzaj karakter alanları ise dört farklı peyzaj karakter alanı değişkenleri kapsamında ArcGIS 10.1 yazılımından faydalanılarak biraraya getirilmiş ardından tüm değişkenler SPSS 15.0 programına aktarılarak Kruskal Wallis testi ve korelasyon analizleri gerçekleştirilmiştir. Belirlenen faydaların önemlilik değerlendirmelerinin mekansal dağılımları CBS ile kategorize edilmiş, birleştirilmiş ve 3 farklı derecede önemlilik haritası üretilmiştir.

Araştırmanın 4. ve son aşamasında yapılan değerlendirmelerde, ekolojik tabanlı

peyzaj planlama çalışmalarına altlık oluşturması hedeflenerek, Ilgaz Bölgesi peyzajlarının, öncelikleri ve önemlilikleri ile peyzajdan fayda sağlamayı etkileyen yangın, heyelan, taşkın gibi faktörler araştırma alanının topoğrafya, toprak, bitki örtüsü, iklim verileri ve geçmiş yıllara ilişkin afet verileri ile incelenmiş; erozyon haritası çıkarılmış ve gelecekteki planlama kararlarına yön verebilecek değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan değerlendirmeler CBS yardımıyla haritalanmıştır. Araştırmanın tartışma ve sonuç kısmında belirlenen peyzaj faydaları kapsamında Ilgaz Bölgesi peyzaj karakterleri, peyzaj yapıları, peyzajın faydaları, uzman görüşleriyle birlikte ele alınmıştır. Araştırmada çok yönlü bakış açısıyla tüm ilişkiler incelenerek araştırma alanı için veriecek peyzaj planlama kararlarında altlık oluşturması, alandaki hassas ve riskli bölgelerin etkin bir şekilde değerlendirilmesi ve araştırma alanı peyzajının geliştirilmesi noktasında yol gösterici olabilecek öneriler geliştirilmiştir.

24