Amaçlarına Göre Denetim Türleri

Denetimi amaçlarına göre sınıflandırdığımızda; finansal tabloların denetimi (mali tablo denetimi), uygunluk denetimi ve faaliyet denetimi olmak üzere üç tür denetimden bahsedebiliriz.

1.1.1. Finansal Tabloların Denetimi

Geleneksel anlamda denetim denilince ilk akla gelen denetim türü olan finansal tablo denetimi(financial statement audit), muhasebe denetimi olarak da adlandırılmaktadır. İşletmenin bilanço ve gelir tablosu gibi temel mali tabloların yanı sıra;

nakit akım tablosu, öz sermaye değişim tablosu gibi ek mali tablolarda yer alan bilgilerin doğru olup olmadığı, tabloların belirlenen ölçütlere uygun hazırlanıp hazırlanmadığının incelenmesi ve değerlendirilmesi faaliyetine finansal tablo denetimi denilmektedir.¹² İşletmenin mali durumunu ve faaliyet sonuçlarını; doğru ve dürüst bir şekilde, genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri ve ilgili yasal düzenlemelere uygun olarak yansıtıp yansıtmadığına ilişkin bir görüş bildirmek amacıyla finansal tablo denetimi yapılmaktadır. Yapılan bu denetim, “bağımsız” veya “dış” denetim olarak da adlandırılmaktadır.¹³

Finansal tabloların doğru ve dürüst bir şekilde hazırlandığı, belirlenmiş ölçütlere uygun olduğu hususunda finansal tablo kullanıcılarının güven derecesinin artırılması;

tabloların tüm önemli yönleriyle geçerli finansal raporlama çerçevesine göre hazırlanmış olduğunu beyan eden denetçi görüşü ile sağlanabilir.¹⁴

12.06.2006 tarihli Sermaye Piyasasında Bağımsız Denetim Standartları Hakkında Tebliğ’de(Seri: X, No: 22) finansal tabloların bağımsız denetiminin amacına değinilmiştir. Buna göre; finansal raporlama standartları çerçevesinde işletmenin mali durumunun ve faaliyet sonuçlarının gerçeğe uygun ve doğru bir şekilde finansal tablolara aktarıldığı hususunda bağımsız denetçi tarafından görüş bildirmesi temel amaç olarak benimsenmiştir.¹⁵

12 Seval Kardeş Selimoğlu, Mehmet Özbirecikli, Şaban Uzay, Bağımsız Denetim, 2.b, Ankara:Nobel Yayıncılık, 2017, s.14

13 Bozkurt, a.g.e, s.33

14 The World Bank Group, Fundamentals of Financial Statements Audit, Public Disclosure Authorized 69360, Dushanbe: 10-14 Mayıs 2011, s.3

15 Sermaye Piyasası Kurulu(SPK), Sermaye Piyasasında Bağımsız Denetim Standartları Hakkında Tebliğ, Seri : X , No: 22, 12.06.2006 tarihli ve 26196 sayılı Resmi Gazete, Birinci Kısım,3. Madde, 1.Fıkra

9

Finansal tabloların doğru olması, bu tabloların ilgili finansal raporlama çerçevesine göre hazırlanmış olup olmadığının tespitidir. Denetime tabi olan işletmelerin uyması gereken iki farklı raporlama çerçevesi vardır. Bunlar; sermaye piyasasında faaliyette bulunan işletmeler için TMS(Türkiye Muhasebe Standartları) / TFRS(Türkiye Finansal Raporlama Standartları) iken, sermaye piyasası dışında olup da denetime tabi olan işletmeler için ise BOBİ FRS (Büyük ve Orta Boy İşletmeler için Finansal Raporlama Standartları)’dır.

1.1.2. Uygunluk Denetimi

Biçimsel denetim olarak da ifade edilen uygunluk denetimi (compliance audit), mali işlem ve faaliyetlerin önceden belirlenmiş yöntemlere, kurallara veya mevzuata uygunluğunu belirlemek amacıyla örgütün incelenmesi olarak açıklanabilir.¹⁶ Daha kısa bir tanım yapmak gerekirse uygunluk denetimi, işletme içinden veya dışından yetkili üst makamlarca saptanan kurallara uyulup uyulmadığının araştırılmasıdır. Bu denetim sonucunda elde edilen bilgiler, yalnızca işletme içindeki yetkili kişilere raporlanmaktadır.¹⁷

Denetim konusunu; işletme personeli tarafından yapılan işlemler, tutulan kayıtlar ve düzenlenen finansal tablolar oluşturmaktadır.¹⁸ Bu nedenle işletme faaliyetlerinin ya da işlemlerinin belirli yöntem ve kurallara, ilgili mevzuata uygun olup olmadığını belirlemek amacıyla yapılan uygunluk denetiminde kuralları belirleyen otorite, kamu kurumları olabileceği gibi işletme üst yönetimi de olabilir.¹⁹ Örneklendirmek gerekirse işletmedeki mali işlemleri ölçmede yönetimin kabul ettiği ve iç denetçilerin kullandığı iç denetim prosedürleri, önceden belirlenmiş bir ölçüt olarak değerlendirilirken; personel ücretlendirmesi ve ilgili işlemler için Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) denetçilerinin dikkate aldığı ölçüt, sosyal sigorta mevzuatı olmaktadır. ²⁰

16Kepekçi, a.g.e., s.3

17Güredin, a.g.e., s.17

18Ferruh Çömlekçi vd., Muhasebe Denetimi ve Mali Analiz, 1.b, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 1585, Ekim 2004, s. 7

19 Seval Kardeş Selimoğlu vd., Muhasebe Denetimi, Yenilenmiş 3. b, Ankara: Gazi Kitabevi, Şubat 2011, s.8

20 Kepekçi, a.g.e.

10 1.1.3. Faaliyet Denetimi

Bir işletmedeki bölüm veya birimlerin etkinlik veya verimliliklerinin değerlendirilmesi amacıyla, bölüm faaliyetlerine ilişkin yöntem ve yordamların gözden geçirilerek incelenmesi, faaliyet denetimi (operational audit) olarak adlandırılmaktadır.

Tanımdan da anlaşılacağı üzere faaliyet denetiminin temel amacı, bölümlerin etkinlik ve verimliliğinin belirlenmesidir.²¹ Bu nedenle faaliyet denetimi performans denetimi olarak da adlandırılmaktadır.

Yönetim anlayışında ve iç denetim mesleğinde yaşanan değişimler faaliyet denetiminin gelişimine önemli katkılar sağlamıştır.²² Gelişmiş bir iç denetim olarak değerlendirilen bu denetim türünde, kaynakların etkin ve verimli kullanılması amacıyla işletme faaliyetlerinin sistematik bir şekilde gözden geçirilmesi olarak açıklanabilir.²³ Bu yönleriyle faaliyet denetiminin gelecek odaklı, sistematik ve bağımsız bir değerlendirmeyi içerdiği söylenebilir.²⁴ Ayrıca faaliyet denetiminin; sadece finansal olaylardan ve bunlara ilişkin geçmişte ve devam etmekte olan bilgilerin onaylanmasından ibaret olmadığı, işletme kârlılığını artıracak her türlü faaliyete ilişkin verimlilik ve etkinliğin değerlendirildiği eylemlerden oluşan bir süreç olduğunu söylemek mümkündür.²⁵

İşletme faaliyet sonuçlarının verimlilik açısından değerlendirildiği ve belirlenen amaç ve hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının ölçüldüğü bu denetimde, denetçiler tarafsız gözlemler yapmak ve ilgili faaliyetleri ayrıntılı bir şekilde analiz etmek zorundadır.

Finansal olan ve olmayan bilgilerin değerlendirilmesinde ölçüt olarak ele alınan kriterler sübjektif olduğundan; faaliyet denetimi, iç denetçiler veya kamu denetçileri tarafından yönetim danışmanlığı gibi yürütülmektedir.²⁶

21 Güredin, a.g.e.

22 Selimoğlu vd., a.g.e, Gazi Kitabevi., s.9

23Murat Kiracı, “Faaliyet Denetimi İle İç Kontrol İlişkisi”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.4, S.2 (Aralık 2003), ss. 68-70

24 Hernan Murdock, Operational Auditing: Principles and Techniques for a Changing World, 1.b, y.y., CRS Press, Ekim 2016, s. 3

25 Kiracı, a.g.m.

26 Kepekçi, a.g.e., s.4

11