Amaç Odaklı Program Değerlendirme Yaklaşımı ve Modelleri

Amaca dayalı program değerlendirme yaklaşımı ve bu yaklaşımın içeriğinde yer alan program değerlendirme modelleri, program hedeflerinin belirlenmesi ve bu hedefler bağlamında gerçekleşen çıktıların değerlendirilmesini temel alır. Yapılan bu değerlendirme programda yer alan ögelere ilişkin yargıda bulunup düzeltmelere imkan sağlamaktadır (Yüksel&Sağlam, 2014). Amaç odaklı program değerlendirme yaklaşımı içinde yer alan program değerlendirme modelleri ilgili literatüre bakıldığında ilk defa uygulayanlar olarak Tyler, Metfessel ve Michael, Provus ve Hammond gibi araştırmacıların olduğu görülmektedir.

2.5.1.1. Tyler’ın Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli

Ralp W. Tyler (1902-94), ölçme ve değerlendirme alanında çalışmaları olan Amerikalı bir eğitimcidir. Doğrudan ve dolaylı danışman olarak federal eğitim fonlarının yatırıma dönüştürülmesinde emekleri olan ve 1965 il ve ortaöğretim kanunun temel politikasına etkisi olan bir bilim adamıdır. Ardından Eğitsel İlerleme Ulusal Değerlendirme Merkezine dönüşen organizasyona başkanlık etmiştir. Eğitim profesörü olan Tyler, Chicago Üniversitesi Sosyal Bilimler bölümü dekanlığı da yapmıştır (Oral

& Yazar, 2017).

Yüksel ve Sağlam (2014), Charles Judd ve W.W Chartes gibi o dönemin önemli iki eğitimcisinden etkilenen Tyler, 1930’lu yıllarda yaptığı ve ilk kapsamlı ve uzun süreli değerlendirme çalışması olarak bilinen dört yıl ilköğretim, dört yıl ortaöğretim olmak üzere sekiz yıllık sürede oluşturduğu Sekiz Yıl Çalışmasında kullanmıştır.

Yaptığı bu çalışmada değerlendirmenin eğitimde ilk defa böylesine kapsamlı ve belli bir sistematik içinde sürdürülmesi açısından o dönemin önemli değerlendirme çalışması olarak kabul görmüştür. Bu çalışmasının ardından “Tylercı Değerlendirme” modeli oluşmuştur.

Uşun (2012), Tyler tarafından 1933-1941 yılları arasında geliştirilen bu model günümüzde de geçerliliğini devam ettirmektedir. Tyler’a göre bir programın; hedefler, öğrenme yaşantıları ve değerlendirme olmak üzere üç ana ögesi vardır: Tyler’ın hedefe dayalı değerlendirme modeline göre, yalnızca programın hedeflerine ulaşıp ulaşmadığına bakılarak bir programın etkililiğine karar verilebilir.

Oral ve Yazar (2017), Tyler’e göre hedefe dayalı değerlendirmenin uygulama sürecindeki aşamalarının şu şekilde olduğunu ifade etmektedir:

 Programın temel hedeflerinin formülasyonu,

 Hedeflerin sınıflandırılması,

 Hedeflerin davranış olarak ifade edilmesi,

 Öğrencinin seviyesini gösterecek durumların saptanması,

 Ölçme araçlarının ve yönteminin seçilmesi,

 Değerlendirmeye ilişkin bilgileri toplama,

 Sonuçların hedeflerle karşılaştırılıp yorumlanması.

Bu aşamalardan yola çıkarak Sönmez ve Alacapınar (2015), bu yaklaşım akılcıdır ve temele hedefleri alır ve diğer durumları ona göre düzenler. Değerlendirme durumunda önce hedeflere bakar. Ardından eğitsel durumlar ve değerlendirme aşaması ele alınır. Bu sebepten yetişek hazırlanırken önce hedefler ve davranışlar belirlenir.

Sonra bu hedef davranışlara göre eğitim durumları düzenlenir. En son olarak da hedef davranışların kazanılma durumunu belirlemek için ölçme araçları belirlenir.

Uygulandıktan sonra tekrar uygulanıp davranışın kalıcılığına bakılır. Elde edilen verilere göre hedef davranışların ulaşılan ulaşılamayanları belirlenir. Ulaşılanlarla ilgili eğitim ve değerlendirme durumları tutulur. Ulaşılamayanlarla ilgili durumlar tekrar ele

alınır ve eğitim ve değerlendirme durumları yeniden düzenlenir. Yetişek değerlendirmede nicel araştırma yöntemi kullanılır ve bu yöntemin betimsel ve deneysel olanlarından yararlanılır.

Erden (1998) ise, Tyler’ın geliştirdiği program değerlendirme modelinde, hedeflerle geçekleşen öğrenci davranışları arasındaki farkın belirlenmesiyle, programdaki eksiklerin düzeltilmesini ve geliştirme sürecinde kullanılmasını amaçlamıştır. Programın amaç, eğitim durumları ve değerlendirme olmak üzere üç ana ögesinden bahsetmekte, hedeflerin istenilen davranışları, eğitim durumlarının, istenilen davranış için geçirilen yaşantı ve etkinlikleri, değerlendirmenin ise hedeflere ulaşılma durumunu tespit etmek için yapılan çalışmaları kapsadığını söylemektedir.

2.5.1.2. Metfessel-Michael Program Değerlendirme Modeli

Sönmez ve Alacapınar (2015), Metfessel-Michael 1960’ların sonlarına doğru değerlendirme sürecini Tyler’ın geliştirdiği değerlendirme modelinden esinlenerek oluşturmuştur. Tyler’ın modelinden farkı değerlendirme aşamasında kullanılacak araçların seçimi ve geliştirilmesi önemlidir.

Metfessel-Michael tarafından geliştirilen bu değerlendirme modelinde aşağıdaki aşamalar yer almaktadır (Christie& Alkin, 2013; Ogle, 2002):

 Tüm paydaşların sorumlu olarak süreçte yer alması,

 Amaç ve hedeflerin arasında uyum olması,

 Hedeflerin öğrenciler tarafından uygulanabilir davranışlara dönüştürülmesi,

 Programın etkililiğini ölçebilecek ölçme araçlarının seçimi ve geliştirilmesi,

 İçerik ve geçerlilik yönünden uygun olan test ve diğer ölçme araçları kullanılarak periyodik bilgi toplanması,

 Uygun istatistik yöntemlerle verilerin çözümlenmesi,

 Verilerin amaçlanan standartlar kullanarak yorumlanması,

 Programın ileriye dönük öneriler, değişim ve amaçların gözden geçirilerek oluşturulması.

Yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda, Metfessel-Michael değerlendirme modelinin; program değerlendirme uzmanlarına okul programlarını değerlendirme

sürecinde rehberlik edebilecek bir dizi ilkelerden oluşan hedefe dayalı bir program değerlendirme modeli olduğu söylenebilir (Uşun, 2012).

2.5.1.3. Provus’un Çelişki/Fark Değerlendirme Modeli

Yüksel ve Sağlam’a (2014) göre Tyler geleneğinden gelen diğer bir değerlendirme modeli de Malcolm M. Provus’un 1960 yılların sonunda yaptığı değerlendirme araştırmaları sonucunda geliştirdiği modeldir. Provus bu çalışmalarında Pitsburgh devlet okullarındaki okuma programlarının etkililiğini değerlendirmiştir.

Uşun (2012); Molcolm Provuıs değerlendirmeyi; standartlar konusunda anlaşma, programın herhangi bir ögesinin performansı ile standart performans arasında fark olup olmadığını belirleme ve programı veya programın bir kısmını iyileştirme ve düzeltmek için farklardan yola çıkarak veri toplama işi olarak tanımlamıştır.

Oral ve Yazar (2017) her ne kadar her birim teorik olarak bir önceki aşamaya göre devam edip sonraki aşamayı yönlendirse de kendi içinde belirlediği standartlarla performans arasında birbirini karşılaması gerekmektedir. Çünkü model bütün aşamalarda tek tek belirlenen normların uygulanan program performansıyla karşılaştırılıp uyumsuzluk olup olmadığını belirler. Bu belirlemede sorun yoksa bir sonraki aşamaya geçilir. Sorun olduğu zaman ilgili aşama içindeki standart ve uygulamalara müdahale edilir. Buda yetmiyorsa tekrar değerlendirmenin ilk kısmından başlanır. Buda mümkün değilse program bitirilir.

Provus’un modelinde beş aşama vardır. Bu aşamalarda programın yeterliliği, belirlenen yetişek standartlarıyla kıyaslanır. Bu aşamalar aşağıdaki gibidir:

 Tasarım

 Oluşturma

 Süreçler

 Ürün-Sonuç

 Program Çıktıları (maliyet-yarar analizi)

Geliştirilen ve uygulanan yeni eğitim yetişeğinin sonuçlarının, maliyeti karşılayıp karşılamadığı araştırılır. Burada maliyet sadece para değil ekonomik, politik ve toplumsal değerler açısından da değerlendirme içermektedir (Ornstein, 1988;

Tchudi,1991).

2.5.1.4. Hammond’un Değerlendirme Modeli

Uşun (2012), Hammond sadece uygulanan programın hedeflerine ulaşılıp ulaşılmadığı konusuyla ilgilenmeyip, aynı zamanda ulaşılan ve ulaşılamayan hedeflerin neler olduğu üzerinde de çalışmıştır. Herhangi bir eğitim faaliyetinin başarısını ve başarısızlığını etkileyen sebepleri araştırmada değerlendirme uzmanına yardım etmeyi hedefleyen Hammond, eğitim programlarını tanımlama ve değerlendirmeyle ilgili üç boyutlu bir küp geliştirmiştir.

Sönmez ve Alacapınar (2015), böylece geliştirdiği küple değerlendirme uzmanlarına yardımcı olacağını savunmuştur. Programa ilişkin değerlendirmeyi küpte bulunan doksan hücreyle ilgili değişkenlerle saptayabileceğini ileri sürmüştür.Bu boyutlar şu şekildedir:

 Öğretim: Öğretim boyutunda organizasyon, kapsam, yöntem, hizmetler ve maliyetler vardır. Eğitim durumlarını içerir. Her biri teker teker incelendiği gibi diğer boyutlarla birlikte ele alınıp incelenir.

 Kurum: (eğitim etkinliğinde yer alan birey ve gruplar) öğretmen, yönetici, eğitim uzmanı, öğrenci, aile, toplum belirlenmiş ve incelenmiştir. Bu boyutta öğretim sürecinde görev alanların etkisine bakılmıştır. Birbiriyle ilişkileri incelenmiştir.

 Hedef Davranışlar: Bilişsel, duyuşsal ve devinimseldir. Hedef davranışların niteliği ve bunların gerçekleşip gerçekleşmemesi önemlidir.

Diğer boyutlarla hedef davranışların ilişkisi irdelenmelidir.