Bu araştırmanın amacı, kuruluşundan 16.yüzyıla dek Osmanlı devleti tarafından inşa edilen hamam yapılarındaki eğrisel örtüye geçiş sistemlerini inceleyerek, örtü ve örtüye geçiş ögeleri için bir terminoloji çalışması yapmak ve sistematik bir belgeleme modeli önermektir. Bu model sayesinde, çalışma boyunca envanterleri oluşturulan, erken Osmanlı mimari gelişiminin tanıkları hamam yapılarının, sadece sözel tanımlamalarla değil, gerçek verilere dayanan sayısal değerlendirmelerle de belgelenmesi hedeflenmiştir.
Yüksek ısı ve nem düzeyi nedeni ile yüzey bezemesi kullanımının çok kısıtlı olduğu hamam mekanlarında, örtüye geçiş öğeleri, mimarın süsleme çabalarının odağındadır. Genelde aydınlatmanın da tepeden yapıldığı hamam yapılarında, geçiş öğeleri, algılanması kolay bir konumdadır. Erken dönem hamamlarında, birkaç tip temel geçiş öğesinin, farklı türetmeler ve kombinasyonlarla aynı yapı içinde dahi çok farklı şekillerde uygulandığı ve bu sayede değişik mekan etkileri elde edildiği gözlemlenebilmektedir. Örtüyle ilişkili değişik biçim, düzen ve sayıdaki aydınlatma ögelerinin de bu etkilere, yarattıkları ışık-gölge etkileriyle katkıda bulunmaları sözkonusudur.
Öte yandan kütlede üçüncü boyutta hareket yaratmak, büyük merkezi mekanlar elde etmek iddiasındaki Osmanlı mimarisinde, örtüye ait çözümlerde sözkonusu geçiş öğelerinin gelişimi önem taşımaktadır. Çok büyük açıklıklar geçilmemesine, cami kadar anıtsal ve etkileyici bir bina hedeflenmemesine, genelde sade ve halkın kullanımı için inşa edilmesine, kısacası konstrüktif ve dekoratif zorunluluklar olmamasına rağmen, hamam yapılarında geometri olanaklarının zorlanarak, bu denli yoğun ve çeşitli geçiş öğeleri kullanılması, akla, bu yapıların, o dönem usta ve mimarları için bir tür deneme ve ustalaşma alanı olduğunu da getirmektedir.
Bu nedenlerden, erken dönem hamam yapılarındaki örtüye geçiş öğeleri kullanımının, Mimar Sinan’la özdeşleşen Osmanlı klasik çağ mimarisinin yalın,
güçlü ve özgün tarzına ulaşma yolunda geçirdiği evrelere, çeşitli kültürlerden ve siyasi gelişmelerden etkilenmelere ve tarz arayışlarına ait ipuçları taşıdığını ve incelenmeye değer olduğunu düşünüyoruz. Bu incelemede sözkonusu hamamlardaki örtü sistemlerinin kronolojik bir dizge içinde ve bir tipolojik sınıflama çerçevesinde ortaya konulması amaçlandı..
Bu araştırmada, kütüphane çalışması sırasında, cami yapılarında ya da genelde örtü sistemleri ve örtüye geçiş elemanları kullanımı ile ilgili daha once yapılmış, yerli ve yabancı yazarların çeşitli araştırma ve akademik çalışmaları yol gösterici olmuştur. Bu çalışmanın kapsamı 14.-16. yüzyıllar arası Osmanlı devletince inşa edilen hamam yapılarıdır. Fakat bu dönemin ve devletin öncülü olan Anadolulu ve komşu devletlerin mimarileri ve hamam yapılarının özellikleri de kütüphane taraması yöntemi ile incelenmiştir. Tipolojik bir denemeye konu ettiğimiz 14-16.yüzyıl arası Osmanlı hamamları için coğrafi sınır olarak ise, Türkiye seçilmiş; özellikle de İznik, Bursa, Edirne ve İstanbul gibi Osmanlı devletinin önemli merkezleri ve bunların civarındaki köyler ele alınmıştır.
İnceleme sırasında, kütüphane ve arşiv çalışmaları ile Kültür Bakanlığı ve çeşitli valilik ve belediyelerin yayınları ile internet sitelerinden alınan bilgiler ve ardından İl Kültür Müdürlükleri, Müze Müdürlükleri, belediyeler ve diğer yerel yetkililerle yapılan telefon görüşmeleriyle varlığı ve yeri tespit edilen çok sayıda hamamdan 81 tanesi, alan çalışması amaçlı ziyaret edilmiş ve bu hamamlar bu çalışmanın Ek A kısmında yeralan “Kronolojik Envanter” tablosunda kısa künyeleri, mevcut durumları ve yeraldıkları kaynaklar ile listelenmiştır; ve her birine bir sıra numarası verilmiştir.
Toplam 81 hamamdan, yıkık veya kilitli olması, çalışma için izin alınamaması, tehlikeli şekilde göçük bulunması, yoğun buhar ve benzeri nedenlerle tam incelenemeyenler dışında kalan 51 tanesi tamamen çalışılmıştır. Rölöve almak için gerekli araç-gereç ve yardımcı olmaması nedeniyle çalışma, yerinde yapılan krokiler, şematik çizimler ve ayrıntılı fotoğraflar yoluyla gerçekleştirilmiş; ayrıca arşiv çalışması yapılarak, tek tek kimi hamamlar üstüne yapılmış restorasyon çalışmaları incelenerek, daha once bu hamamlarda yapılan rölöveler elde edilmiştir.
Bu yöntemlerle elde edilen, sözkonusu hamamlara ait çok sayıdaki görsel ve yazılı verinin, kapsamlı bir terminoloji çalışmasına ve bir envanter modeline oturtularak değerlendirilmesi hedeflenmiştir.
Terminoloji çalışması, alan çalışmaları sırasında tespit ettiğimiz tüm örtü ve örtüye geçişe ilişkin ögelerin sınıflandırılması ve bir biçim kataloğu oluşturulması şeklinde gerçekleştirilmiştir. Bunun için, daha çalışmaların en başında, arşiv çalışmalarından elde edilen bilgiler de kullanılarak bir sınıflama yapıldıysa da, sözkonusu biçim kataloğu, çalışmanın çeşitli evrelerinde karşılaşılan değişik biçimleri de kapsayacak şekilde, birçok defa revize edilmiştir. Türk Mimarlık Tarihi yazını, bu tip bir çalışmayı destekleyecek kapsamda bir terminolojik birikim sağlamamaktaydı. Kullanım yerleri ve nitelikleri birbirine çok benzeyen geçiş elemanlarını, bir terminoloji kargaşası yaşamadan sınıflandırabilmek, her birini doğru şekilde betimleyecek terimleri belirlemek büyük zaman aldı. Biçim kataloğunda örtü, örtüye geçiş ve örtüyle ilişkili aydınlatma ögeleri ana başlıkları altında, bu ögelerin değişik türleri, malzemesel, biçimsel ve strüktürel özellikleri, isimleri ve tarihsel kökenleriyle yeralmaktadır.
Envanter modeli oluştulurken ise, biçim kataloğunda belirlenmiş olan terminoloji ve sınıflamalar temel alınmıştır. Bu örtü ögelerinin farklı kombinasyonlarının her birini ifade edebilecek bir veri tabanı sistemi oluşturulmuş ve bu bir envanter formuna yansıtılmıştır. Ayrıca sistematik bir belgeleme modeli geliştirebilmek için isimler ve mekanlar ile ilgili standartlar belirlenmiştir.
Bu iki hedefe yönelik çalışmalar, sürekli birbirini beslemişler ve terminoloji ve envanter modeli önerileri, son hallerini almadan önce, tez yazım sürecinin her aşamasında, sürekli geri dönüşlerle, tüm verileri kapsayabilmeleri için tekrar tekrar şekillendirilmişlerdir. Böylece örtü ve örtüye geçiş sistemleri için, tüm envanteri kapsayacak bir terminoloji önerisi getirerek ve bir envanter modeli oluşturarak, eldeki verileri değerlendirebilmeyi sağlayacak altyapı sağlanmış oldu. Erken Osmanlı dönemi hamam yapılarının örtü sistemlerine ait oluşturulan bu sistematik veri tabanını kullanarak, örtü ögelerinin zaman içinde kullanımına ilişkin değişimleri somut, sayısal ifadelere dayalı olarak değerlendirip, sonuçlar çıkarma olanağını bulundu.