Sendikalar tarafından gerçekleştirilen işçi sınıfı profili araştırmaları doğal olarak kendi üyeleriyle sınırlı olmuştur. Alana yönelik akademik çalışmalarsa profilin genişlemesini sağlar. Bu alanda Türkiye işçi sınıfının profilini anlamamıza yar-dımcı olacak değerli araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Belli bir ili, bölgeyi ya da işkolunu temel alan bu araştırmaların tek tek sınıfın bütününü temsil iddiaları olmasa da toplamda ciddi bir birikim sağladıkları, sınıfın farklı kesimlerine yönelik değerli bir bilgi alanı oluşturdukları kesindir. Bu tür çalışmalardan bazıları 1980 öncesinde gerçekleştirilmişti.
Erken örneklerden biri olan Deniz Kandiyoti’nin İstanbul İzmit Sanayi Kuşağında İşçiler adıyla makale haline getirdiği saha çalışmasında İzmit ve çevresindeki yeni gelişen sanayi bölgelerindeki işçilerin bir profili çıkartılmıştır.15 Makale-de işçilerin gelir düzeyi, konut durumları, aile yapısı, tüketim düzeyi ve yaşam tarzı üzerine ayrıntılı bulgular ortaya konur. Oğuz Arı’nın gerçekleştirdiği saha araştırmasına dayalı olarak hazırladığı Ankara ve İstanbul’da İmalat Sanayi İşçilerinin Uyumu ve Sanayi ile Bütünleşmesi adlı kitap da yine 1970 sonlarında iki büyük kentteki sanayi işçilerinin profilini öğrenmek için değerli bir kaynaktır.16
Korkut Boratav’ın İstanbul ve Anadolu’dan Sınıf Profilleri adıyla kitaplaştırdığı 1991 yılında gerçekleştirilen alan araştırması Türkiye sınıf profili çalışmalarında hem saha bulgularının zenginliği hem de kuramsal derinliği ile çığır açıcı niteliktedir.17 Araştırmada yalnızca işçi sınıfı değil, kentsel ve kırsal tüm sınıflar kapsanmıştır. İstanbul’un, işçilerin yoğunluklu olduğu, dört ilçesinde gerçekleştirilen araştırmanın sonuçları Boratav tarafından toplumsal sınıf kuramları çerçevesinde analiz edilmiş ve genel bir sınıflar kompozisyonunun oluşturulmasının yanı sıra Türkiye işçi sınıfının sosyal yapısına dair kritik sonuçlar da elde edilmiştir. Söz konusu araştırmanın tekrarlanamamış ve ulusal ölçekte gerçekleştirilememiş olması büyük bir eksiklik olarak görülmelidir. Demirbilek ve Çakır tarafından Petrol-İş Ege Bölgesi üyelerine yönelik olarak gerçekleştirilen ve “Sendikal Bağlılık” adıyla basılan çalışma (2004) özellikle işçilerin sendikal bağlılık ve memnuniyetini ölçmeye çalışmıştır.18
Benzer çalışmalar 1980’li yıllardan itibaren artar ve çeşitlenir. Nichols ve Suğur’un Global İşletme Yerel Emek19 adıyla kitaplaşan, Bolu, Gebze, Çerkezköy, Bursa bölgelerinde, beyaz eşya, otomotiv ve tekstil işkolundaki 7 büyük fabrikada gerçekleştirdikleri saha araştırması imalat sanayi işçilerinin çalışma yaşamındaki sorunlara dair görüş ve tutumlarını, etnik köken, göç deneyimi ve toplumsal cinsiyetlerinin çalışma yaşamına yansımalarını, işverenlerin yönetim tek-nikleri karşısında ve sendikaların içinde işçilerin deneyimlerini geniş bir perspektif içinde yansıtmaktadır. Benzer bir araştırmayı Anadolu kaplanı olarak anılan kentlerden biri olan Denizli’deki tekstil işçileri üzerine yapan Özuğurlu’nun Anadolu’da Küresel Fabrikanın Doğuşu-Yeni İşçilik Örüntülerinin Sosyolojisi20 adlı kitabında yeni proleterleşme dalgası içinde şekillenen sınıf profilinin çerçevesi çizilir. Yine Denizli’de tekstil işçilerinin sınıf profilini ortaya koyan bir başka çalışma Hande Şahin’in Küreselleşme Sürecinde İşçilerin Direnme ve Hayatta Kalma Stratejileri adlı eseri-dir.21 Araştırmanın formel ve enformel alanda çalışan tekstil işçilerinin işçilik deneyimleri, direniş ve geçim stratejileri hakkındaki bulguları dikkate değerdir. Belkıs Kümbetoğlu, İnci User ve Aylin Akpınar Kayıp İşçi Kadınlar Kayıtdışı Çalışmaya Dair Bir Alan Araştırması adıyla kitaplaştırdıkları geniş alana yayılmış (İstanbul, Kocaeli, Bursa, Adapazarı ve Düzce’de 2008-2010 arasında yapılan görüşmeler) saha araştırmalarında kayıt dışı çalışan kadın işçilerin çalışma deneyimlerini ve aile içindeki konumlarını toplumsal cinsiyet perspektifiyle ortaya koyarlar.22 Araştırma özellikle ça-lışmanın yarattığı fiziksel ve ruhsal yıpranma ile işçi sağlığı alanına dair derinlemesine bir bakış açısı sağlar. Yasin Durak tarafından gerçekleştirilen Konya Organize Sanayi Bölgesi’ndeki (OSB) işçilerin muhafazakar bir kültür içinde sınıf ilişkilerini nasıl deneyimlediklerini ve ne tür tutumlar geliştirdiklerini ortaya koyan, Emeğin Tevekkülü adıyla kitaplaştırılmış olan niteliksel çalışma da işçi sınıfının güncel sosyo-kültürel profiline dair özgün bir çerçeve sunar.23 Arif Geniş’in çevre emeği olarak tanımladığı kesimi temsil eden Ankara Ortadoğu Sanayi ve Ticaret Merkezi’ndeki (OSTİM) küçük sanayi işletmelerinde çalışan işçilerin profilini ortaya koyduğu çalışmasında bu kesimin sosyo-kültürel
14 Gamze Yücesan Özdemir-Çağrı Kaderoğlu Bulut (2017), İşyeri Sendika Temsilcileri-İşyeri, Sendikacılık ve Toplumsal Yaşam Deneyimleri, Ankara: Genel-İş Yayını 15 Deniz Kandiyoti (1977), “İstanbul İzmit Sanayi Kuşağında İşçiler”, Amme İdaresi Dergisi, C:10, S: 1, s.133-149.
16 Oğuz Arı (1978), Ankara ve İstanbul’da İmalat Sanayi İşçilerinin Uyumu ve Sanayi ile Bütünleşmesi, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayını.
17 Korkut Boratav (1991), İstanbul ve Anadolu’dan Sınıf Profilleri, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
18 Tunç Demirbilek ve Özlem Çakır (2004), Sendikal Bağlılık, İstanbul: Petrol-İş Yayını 2017
19 Theo Nichols-Nadir Suğur (2005), Global İşletme Yerel Emek: Türkiye’de İşçiler ve Yerel Emek, İstanbul: İletişim Yayınları, İstanbul.
20 Metin Özuğurlu (2005), Anadolu’da Küresel Fabrikaların Doğuşu-Yeni İşçilik Örgütlerinin Sosyolojisi, İstanbul: Halkevleri Emek Çalışmaları Merkezi.
21 Hande Şahin (2013), Küreselleşme Sürecinde İşçilerin Direnme ve Hayatta Kalma Stratejileri: Denizli Tekstil İşçileri Örneği, Bursa: Ekin Basın Yayın Dağıtım.
22 Belkıs Kümbetoğlu-İnci User-Aylin Akpınar (2012), Kayıp İşçi Kadınlar (Kayıtdışı Çalışmaya Dair Bir Alan Araştırması), İstanbul: Bağlam Yayınları.
23 Yasin Durak (2011), Emeğin Tevekkülü Konya’da İşçi-İşveren İlişkileri ve Dindarlık, İstanbul: İletişim Yayınları.
ve Bursa tekstil işçilerine uygulanan anketler, katılımcı gözlemler ve mülakatlara dayanarak işçi sınıfı kültürünün ve sınıf bilincinin oluşumuna dair kapsamlı tartışma yürütür.25 Zühtü Altan, Deniz Kağnıcıoğlu, Yener Şişman ve Zerrin Sungur tarafından yayınlanan İşçi Profili Araştırması: Eskişehir Örneği adlı kitap geleneksel sanayi kentlerimizden birisindeki işçi sınıfı profilinin görülmesini sağlayan bir eserdir.26 Bir diğer çalışma ise Banu Uçkan ve Deniz Kağnıcıoğ-lu tarafından hazırlanmıştır: “İşçilerin Sendikalara İlişkin Algı ve Tutumları: Eskişehir Örneği” (2009). Kentte istihdam edilen işçi statüsündeki kesimi temsil eden bir örneklem üzerinden yürütülen anket çalışmasında işçilerin sosyal ve ekonomik profillerinin çıkartılmasının yanı sıra işçilik deneyimi, iş memnuniyeti, toplumsal değer ve kimlikler ile işçi-lerin çalışma yaşamına ilişkin sorunlara bakışı da ortaya konmuştur. Betül Urhan’ın Sendikal Örgütlenme Bunalımı ve Türkiye’deki Durum başlığıyla kitaplaştırdığı saha çalışması da İstanbul ve Kocaeli bölgesindeki dokuma, gıda, kimya, lastik ve metal işyerlerinde çalışan sendikalı ve sendikasız işçilerle yapılan anket ve mülakatlara dayalı özgün bir araştırmadır.27 Çalışmada örneklem grubun profilinin yanı sıra özellikle sendikal örgütlenme dinamikleri ile sendika üyelerinin sendikalarına yönelik kanaat ve tutumları öne çıkmaktadır. Urhan bu çalışmasını daha sonra 2007 yılında Ahmet Selamoğlu ile birlikte, bu kez Kocaeli ile sınırlı olmak üzere, tekrarlayarak 2004’teki bulgularıyla karşılaştırmalı olarak analiz etmiştir.28 2008’de yayınlanan Boğaziçi Sosyal Politika Forumu bünyesinde bir grup araştırmacının yürüt-tükleri geniş çaplı bir anket çalışmasının bulgularının özetlendiği Çalışma Hayatında Yeni Gelişmeler ve Türkiye’de Sendikaların Değişen Rolü isimli rapor29 da Urhan ve diğerlerinin çalışmasıyla benzer bir sorunsala sahiptir. Raporda sendikalı ve sendikasız, kayıt içi ve kayıt dışı işçilerin sendikaların rolüyle ilgili kanaat ve tutumları karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. DİSK, Türk-İş ve Hak-İş’e bağlı metal işkolundan Birleşik Metal-İş, Türk Metal ve Çelik-İş, teks-til işkolundan Teksteks-til, Teksif ve Öz İplik-İş; genel hizmetler işkolu, Genel-İş, Belediye-İş ve Hizmet-İş sendikalarına üye işçilerle yürütülen Konfederasyonlara Göre İşçilerin Sendikal Tutumları ve Sendikaya Bağlılıkları Üzerine Bir Alan Çalışması30 bu alandaki bir diğer akademik çalışmadır. 2018’de yayınlanan Türkiye’de Sosyal Diyalog Algısı:
Kamuoyunun Çalışanların ve İlgili Aktörlerin Bakış Açıları31 adlı saha çalışmasına dayalı araştırma bu alandaki son çalışmalardan biridir. Araştırmada işçilerin, sosyal diyalog ve çalışma yaşamına dair kanaatleri de sorulmuştur.
24 Arif Geniş (2007), İşçi Sınıfının Kayısında Küçük Sanayi İşçileri Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Dipnot Yayınları.
25 Mustafa Kemal Coşkun (2013), Sınıf, Kültür ve Bilinç (Türkiye’de İşçi Sınıfı Kültürü, Sınıf Bilinci ve Gündelik Hayat), Dipnot Yayınları, Ankara.
26 Zühtü Altan (2005), İşçi Profili Araştırması: Eskişehir Örneği, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
27 Betül Urhan (2005), Sendikal Örgütlenme Bunalımı ve Türkiye’deki Durum, Petrol-İş Yayınları, İstanbul, 2005.
28 Betül Urhan ve Ahmet Selamoğlu (2008), “İşçilerin Sendikalara Yönelik Tutum ve Davranışları: Kocaeli Örneği”, Çalışma ve Toplum Dergisi, Sayı 18.
29 Ayşe Buğra, Fikret Adaman, and Ahmet İnsel (2008), “Çalışma Hayatında Yeni Gelişmeler ve Türkiye’de Sendikaların Değişen Rolü”, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Formu, Araştırma Raporu.
30 Özgün Millioğulları (2015), Konfederasyonlara Göre İşçilerin Sendikal Tutumları ve Sendikaya Bağlılıkları Üzerine Bir Alan Çalışması, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
31 Fikret Ataman, Alpkan Birelma, Ayşe Buğra, Aziz Çelik ve Volkan Yılmaz (2018). Türkiye’de Sosyal Diyalog Algısı: Kamuoyunun Çalışanların ve İlgili Aktörlerin Bakış Açıları, Ankara: ILO Türkiye Temsilciliği ve Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Yayını.
26
İŞÇİLERİN ÇALIŞMA VE YAŞAM KOŞULLARI İLE KANAAT, DENEYİM VE TUTUMLARI ALAN ARAŞTIRMASI
1
İŞÇİLERİN YAŞAM
KOŞULLARI
Bu bölümde, işçilerin ortalama hanehalkı büyüklüğü, hanede çalışan sayısı, konut sahipliği, işçilerin ücretleri, ek gelirleri ve geçim sıkıntısı ele alınacaktır. İşçilerin temel ihtiyaç ve harcamaları ile ücretini görebileceğimiz bu bölüm, işçilerin yaşa-ma koşulları ve refah düzeylerini ortaya koyması açısından büyük öneme sahiptir.
27