Akıl ve Fikir Nitelikleri

Bir kişiyi diğer insanlardan ayıran, onu toplumun önünde lider yapan, ona devletin değişik mevkilerinde makam ve görev verilmesini sağlayan akıl ve siyasettir. Şairler, hayran oldukları memduhlarının akıl ve orijinal fikirlerini yüceltmişler, onlara akıl konulu ünvanlar vermişlerdir.

Grafik: 6

Akıl ve Fikir Övgüsünün Şairlere Göre Beyit Sayıları

0 4 12 4 0 ¹ 0 5 13 1 18 6 4 2 Ad^{nî Dâî} A. ^Pa şa A^yn î Ce^m Su^lta n Ce^mâ lî Çâ^ke rî Fa^kîh _M^esîhî M^ihr î H^âtu n Ne^ca ti B^eg _N^izamî Şeyh^î _Va^sfî

Özellikle 15. yüzyılda Anadolu coğrafyasındaki liderler, mevkilerini hep akıl ve siyasetleriyle kazanmışlardır. Çelebi Mehmed’in ve II. Bayezîd’in ayrıca Karamanoğlu Pir Ahmed ve Kasım Beylerin devletin başına geçmek ve orada kalmak için sergiledikleri yol onların bu özellikleriyle ilgilidir. II. Mehmed’in İstanbul’un fethinde sergilediği politika, komşularıyla ilişkileri hep aklının ürünüdür. Bu yüzden aşağıdaki grafikte de gösterildiği gibi II. Mehmet, II, Bayezîd, Çelebi Mehmet ve Cafer Çelebi Akıl ve Fikirleri yönünden en çok övülen memduhlardır:

Grafik: 7

Akıl ve Fikir Övgülerinin Memduhlara göre Beyit Dağılımları

7 0 ¹ 11 9 5 1 1 0 3 2 1 1 10 3 I. ^M eh^me t Ş. S^üle ym^an Ş. M^us a II. ^M eh^me t II. ^B ay^ez îd Ş. C^em Ş. A^hm et Ş. M^ah mu^t Ş. S^eli m M^us taf^{a P} aş^a Al^{i P} aş^a M^ah mu^{t P} aş^a Ka^sım P^aşa Ca^fer Ç^ele bi Pi^{r A} hm^et

Adı geçen memduhlar, yönetimde sergiledikleri politikayla devletin itibar ve refahını yükseltmişler, milletin huzur ve asayişini temin etmişlerdir. Şairler de memduhlarını ve onların akıllarını, fikirlerini överken bunları göz ardı etmemişler, onları devirlerinin Nizamülmülk’ü olarak görmüşlerdir.

Unutdurduñ NiôÀmü’l-mülk olan èÀúilleri yoúsa

KitÀbın oúurlar òalú-ı èÀlem èilm-i nisyÀnuñ (Necati 13/29) 13

Onun aydınlık aklı dünya üzerine bir güneş gibi doğmuş ve dünyayı aydınlatmıştır.

CihÀnı şöyle rÿşen itdi õihniñ ÀfitÀbı kim

Güzeller aàzı gibi ancaú adı úaldı bühtÀnuñ (Necati 13/27) 13 Nÿr-ı reéyüñ var iken mihre øiyÀ-baòş dime

Her óasise kerem it eyleme bühtÀn-ı kerem (Necati18/15) 7 Luùf u úahrı rÿz u şeb tek nÀôım-ı òalú-ı cihÀn

Õihn ü fehmi mihr ü meh-veş èÀlem-ÀrÀdur yine (Necati 24/14) 15

Hatta onun aklı ve düşünceleri güneş ve ayın ışık kaynağıdır; güneş onun aklının aydınlığının bir zerresidir,

ÁfitÀb-ı rÀyuña olmaz muúÀbil nice kim

èArø ide ùabl u èÀleme nÿrdan leşker güneş (Ahmed Paşa 20/45) 2 DestÀr-ı ãubó-ı re´yüñ elin ger uzatmasa

Úurtılmaz idi varùa-i ôulmetden ÀfitÀb (Mesihi 7/35) 16 RÀyuñuñ nÿrına nisbet òusrevÀ bir õerredür

Gün ki tÀbından cihÀnı ùoldurur her ãubó-dem (Nizami 7/32) 28 ay ise yılın on iki ayı onun aklından ışık almaktadır.

ÁfitÀb-ı salùanat ÒÀn BÀyezìd ol kim anuñ

Onun bu aydınlığı dünyadaki aydınlık timsallerini utandırmıştır. Çün re´y-i rÿşenüñle naôar úıldı cÀhuña

Altun úalemlerini yere urdı ÀfitÀb (Mesihi 7 /30) 16 Õihnüñe teşbìh olduàı içün şems-i münìr

Óasretinden her gice èÀlem giyinür úara şÀl (Mesihi 13/19) 22 Eğer onun aklının aydınlığı olmasaydı sabah olmaz,

Luùf u úahrı rÿz u şeb tek nÀôım-ı òalú-ı cihÀn

Õihn ü fehmi mihr ü meh-veş èÀlem-ÀrÀdur yine (Necati 24/14) 15 RÀyuñ şuèÀèı ile ÀfÀú rÿşen idi

Evc-i felekde encüm yandırmadan meşÀèil (Nizami 6/23) 26 İskender’e yol gösteren güneş doğmazdı.

Ger Skender istese envÀr-ı rÀyuñdan meded

RÀh-ı ôulmetde olurdı òaylına reh-ber güneş (Ahmed Paşa 20 /47) 2 Onun aydınlık aklı tüm fikirlerin merkezi ve yörüngesi durumundadır.

ÒÀùırında şöyle rÿşendür ãavÀb-ı fikr anuñ

äanki devr-i úuùb-ı merkezdür medÀr ile şihÀb (Nizami 3/24) 27 Onun aklı sayesinde dünya karanlık gün yaşamamış, güneş ferini kaybetmemiştir.

Õerrece èÀlem yüzinde úalmadı gerd-i fütÿr

Çihre-i mülk Àb-ı reéyiyle muãaffÀdur yine (Necati 24 /12) 15 Ol ki õihn-i pÀki eyyÀmında hergiz ùutmadı

Tüm bunlar onun saf, pak ve temiz aklı sayesinde olmuştur. Çÿnki rÀyuñ oldı şÀhÀ ÚahramÀnı èÀlemüñ

Olmaya şimden gerü ôulm ile gerdÿn müttehem (Nizami 7/40) 28

Onun fikirleri hoş ve güzeldir.

äÀóibÀ úadrüñ gibi rÿy-ı èarÿs-i memleket

Şükr kim meşşÀùa-i reéyüñle zìbÀdur yine (Necati 24/16) 15 Didüm iy èaúl-ı òoş-fikret bu şÀhuñ èömri pÀyende

Didi hem devlet ü baòtı hemìşe pÀydÀr olsun (Ayni 24/11) 6 Dünyanın süsü olan bu akıl ve fikir, onun boynunda bir gerdandır.

Ol ki rÀy-ı èÀlem-ÀrÀsiyle olmışdur anuñ

ÒÀne-i pür-fitne-i Àòir zamÀn dÀrü´l-emÀn (Vasfi 7/24) 16 Boynuna èaúl ùavú u boyuna sehÀ libÀs

Başına baòt tÀc u beline kemer kerem (Şeyhi 10/25) 29 Bu yüzden gökler ve yaratılmış her şey onun aklına ve fikirlerine hayrandır.

ŞÀhid-i re´yüñe görinmedi èÀlemde naôìr

Olalı cÀm-ı cihÀn-bìn ile ãubó Àyine-dÀr (Mesihi 8 /25) 16 KemÀl ü èaúl u tedbìre bugün õÀtuñ durur cÀmiè

Bulımaz kimse ger miålüñ cihÀnı düpdüz araya (Dai 21/9) 5 İnãÀf u èadlüñi vü şecÀèatde èazmüñi

èAúluñ kifÀyetin daòi èilmüñ úıyÀsını (Dai 4/20) 4

Bir zükÀ-dildür ki çeşm-i dìde-bÀn-ı ÀsumÀn

Her dem idrÀk-i kemÀl-i rÀyınuñ óayrÀnıdur (A. Paşa 6/25) 2 Sehv idüben reéyüñe öykünmiş ol kec-rÀ ile

Òacletinden yeridür úaldırmaz ise ser hilÀl (Mesihi 3 /20) 3 Öykünmez idi luùf-ı kelÀmuñla õihnüñe

Olmasa cÀy-gÀh-ı dür-i Àb-dÀr Àb (Ahmed Paşa 37/45) 2

Onun fikirlerinin dünya üzerinde bir benzeri, aklından daha üstün bir akıl yoktur. Şairin efendisi bu aklî ve fikrî özellikleriyle döneminin Mısırlı Aziz’idir ve devletinin liderlerine rehberlik etmektedir.

Ol èAzìz-i Mıãr-ı dÀnişdür ki her gün ÀfitÀb

Yÿsuf-ı iúbÀline óüsn-i ZelìhÀ gösterür (Cemali 10/25) 12 Açar bir barmaà ile nice iúlìm

Úaçan kim reéy-i Áãaf ola reh-ber (Necati 10/14) 17 Memleketi yöneten bu aklı, cihanı mamur etmiştir.

ZemÀn mesrÿr saèyi ile temÀmet

CihÀn maèmÿr reéyi ile serÀser (Necati 10/18) 17

Onun bu yaptıkları o kadar büyük şeylerdir ki onun karşısında Kaf Dağı bile iki büklüm olmuştur.

Umÿr-ı memleketüñ èayn-ı luùfıdur rÀyi

Zihì ki bu ãıfata ÚÀf-ı Úadri oldı dÀl (Cemali 11/18) 12

Zekası düşman karşısında da ortaya çıkmış ve rakiplerini usta bir satranç oyuncusu gibi güzel ve akıl işi oyunlarla mat etmiştir.

Sen saèÀdet natèı üzre oyna bir manãÿbe kim

Düşmenüñ beydÀú gibi úalsuñ yerinde şÀh mÀt (Dai 12/19) 4 Bir luèb ile bisÀù-ı cihÀn içre Àferìn

Mat eyledüñ óerìfüñi taósìn-niyÀzuña (Ayni 28/14) 6

Aklı cihanı güzelleştirmiş, fitneyi ortadan kaldırarak, memlekete musallat olan belaları def etmiş ve dünyayı cennete çevirmiştir.

ZamÀnı şöyle emìn itdi óüsn-i re´y ile kim

Eline kimsene tìà almaya meger dellÀl (Mesihi 9/25) 16 Ol ki rÀy-ı èÀlem-ÀrÀsiyle olmışdur anuñ

ÒÀne-i pür-fitne-i Àòir zamÀn dÀrü´l-emÀn (Vasfi 7/24) 16 RÀyıdur seyf-i belÀnuñ defèine sedd-i sedìd

Tìàidür mülk-i cihÀnuñ óıfôına óıãn-ı óaãìn (A. Paşa 24/30) 3

Onun yüce aklı ve zekası ezelidir ve tüm akıllar onun akıl mektebine devam eden küçük öğrencilerdir.

Levó ü Úalemde zeyn olalı mekteb-i ezel

RÀyuñ öñinde pìr-i òıred ders-òÀn imiş (A. Paşa 27 /29) 6 Akl-ı küllü ger eb ü ced derler ise èÀleme

Pìr-rÀyì mektebinin tıfl-ı ebced-hÀnıdır (Şeyhi 9/30) 1

Bundan dolayı onun fikir ve zekası cihanda merkezdir ve her şey onun yörüngesi etrafında dönmektedir.

ÒÀùırında şöyle rÿşendür ãavÀb-ı fikr anuñ

äanki devr-i úuùb-ı merkezdür medÀr ile şihÀb (Nizami 3/24) 27