Aile Şirketlerinin Gelişim Süreci

Aile şirketleri genellikle küçük işletmeler olarak kurulup, zaman ile birlikte büyüme göstermekte ve ulusal veya uluslararası işletmeler haline dönüşmektedir. Bu gelişim aile şirketlerinin yaşam süreci içerisinde farklı etkilerde görülmektedir. Aile şirketleri geçirdikleri yaşam evrelerinde farklı özellikler gösterirler. Aile şirketleri tek patron ya da tek kişinin hâkimiyeti ve kontrolü aşamasından, zamanla kardeşlerin ortaklığı, kuzenler ortaklığı ve son olarak sürekli olmayı başaran aile şirketleri aşamasına ulaşırlar.

2.3.1 Kurucu ve yönetiminde birinci nesil aile şirketleri

Aile şirketlerinin gelişim sürecindeki ilk evre işletme ve kurucunun bütünlük gösterdiği birinci nesil aile işletmeleri evresidir. Bu dönemde kurucunun değer, inanç ve tutumları şirket kültürünün şekillenmesini sağlar. Bu dönemde mülkiyet ve yetki kurucuda toplanır. Kurucu, şirketin yöneticisi ve sermaye sahibidir. Eş ile ortaklık ilişkisi kurulsa da şirket ile ilgili son kararlar kurucu tarafından alınır.

Kurucunun işlerinde başarılı olma isteği ve iş tatminindeki azmi şirkete dinamizm katar. Kurucu vaktinin ve enerjisinin büyük bir bölümünü işe ayırır. Başarı isteği ve çalışma azmi şirketin kısa zamanda çok yol almasını sağlar. Başarılı olan kurucu, aile

üyeleri tarafından takdir alır ve rol model olarak görülür. Aile üyelerinin şirkete olan ilgisi artar.

Şirketin kurucuya bağlı olduğu bu dönemde, kurucu bizzat işlerle ilgilenir. Fakat iş hacmi belli bir büyüklüğe ulaştığında, yönetimde yetersiz hale geldiğinde bir yöneticiye ihtiyaç duyar ve işlerin bir kısmını yöneticiye devreder.

Bu evrede şirket, önemli sorunlar ile karşı karşıya kalabilir. Karşılaşılabilecek sorunlar aşağıdaki gibidir (Alayoğlu, 2003):

 Örgüt yapısı kurucunun kişiliği, değer yargıları ve tutumlarından önemli derecede etkilenir. Şirkette takım çalışmasından ziyade patron-çalışan arasındaki bire bir ilişki dikkati çeker. Patron, iletişimin merkezinde olmak ve iletişim kurulmasında aracı olmak ister. Bu dönemde patron ile kurulan ilişki yazılı şirket prosedürleri ve yönetim bilgi sistemlerini geri plana iter. Belirsizliklerin mevcut olduğu şirket yapısında, sorunları ortaya çıkmasını önlemekten ziyade var olan sorunlara geçici çözümler üretilir.

 Kurucunun aile ve iş hayatı iç içedir. Aileye gerekli zaman ayrılamaz. İşlerinde başarı sağlayabilmek için şirket ile meşgul olur. Bu evrede iş-aile dengesinde sorunlar yaşanır.

 Bu evrede şirket giderleri fazla, alınan riskler yüksek fakat yüksek likit ihtiyacına karşın nakit akışı zayıftır.

 Paternalist yönetim anlayışında hareket edildiği için şirketin faaliyetleri patronun vizyonu, enerjisi, esnekliği, yeterliliği ve şansına bağlıdır.

 Ailevi problemlerin şirkete etkisi önemsenecek düzeydedir.

 Yetişen nesil için mülkiyet ve yönetim yapısına ilişkin profesyonel bir planlama yapılandırılmamaktadır.

2.3.2 Kardeşlik ortaklığı

Aile şirketlerinin bu evresinde büyüme ve gelişme devam etmektedir. Mülkiyeti kardeşlere ait kardeş ortaklıkları oluşmaktadır. Kardeş ortaklığında, iki ya da daha fazla kardeş şirket hisselerinin büyük bölümüne sahip olur ve kontrolü ellerinde bulundururlar.

Şirketin kuruluş döneminde oluşan sorunların bir kısmı çözülerek büyüme sürecine girmesi ile aile üyelerinin şirkette bulunma isteği artmaktadır. Şirkette bir aile birliği olma süreci içerisindedirler.

Bu dönemde aile değerleri iş değerlerinden üstün görülmekte ve işletme aile birliğini sağlamak ve birliğin sürekliliğini devam ettirmek adına aracı rol üstlenmektedir. Bu durumlar sebebi ile aile işletmelerinde aşağıdaki sorunlar ile karşılaşılabilinir:

 İşletmenin büyümesi ve karlı bir yapıya sahip olması ile aile üyelerinden şirkette yer almak ve hisse sahibi olmak isteyen kişi sayısı artar. Kardeşler kendi çekirdek ailelerini düşünerek çocuklarının geleceği için hisselerini artırmak ve sahip oldukları şirket pozisyonunun yönetimdeki rolünü artırmak isterler.

 Aile üyelerinin şirket içi rollerinin ve kontrol alanlarının belirlenmemesi kardeşlerin hizipleşmesine sebebiyet verebilir.

 Aile üyeleri yaş, cinsiyet, eğitim ve dünya görüşü gibi kriterlerde faklı özelliklere sahiptirler. Dolayısıyla istek ve ihtiyaçlar da farklılık gösterir. Bu farklılıklar işletme gelişimi ve aile etkileşimine etki eder. Aile fertleri arasında çatışmalar söz konusu olabilir.

 Kardeşlerin iş çıkarlarından ziyade kişisel çıkarlarında ihtiyaçlarına yönelik farklılıklar söz konusu olabilir. Kendilerinin ve ailelerinin çıkarları ön plana çıkarak şirketin amacından sapılabilir. Mantığın yerini duygular alarak şirket içi anlaşmazlıklar açığa çıkabilir.

 Kar dağıtımı ve karın işe yatırılması konusunda kardeşler arasında anlaşmazlık yaşanabilir. Kardeşler işletmeden elde edilen karı ihtiyaçları dâhilinde kullanmak ister. Burada önemli olan şirket geleceği için mevcut paranın öncelikli olarak kullanılmasıdır.

 İşletmede sahip olunan hisse oranları, kişilerin performansının önünde tutulabilir. Hisse; gücü, özerkliği ve otoriteyi nitelediği için az hisseye sahip kardeşim çalışma performansı, moral ve motivasyonu etkilenir.

 Büyüme evresinde gerekli planlamaların yapılmaması gelişimi yavaşlatır. Aile üyeleri uzmanlıkları ve özellikleri ile yetersiz kalabilirler. Yetersizlik sonucunda profesyonel yöneticilere duyulan ihtiyacın belirlenmesi ve

şirket dışından olan yöneticinin kabullenilmesi süreçlerinde aile bireyleri sorun yaşayabilir.

Şirketin geleceğini belirleyecek ve sürekliliğini sağlayacak yönetsel ve fonksiyonel hamlelerin yapılacağı bu dönemde ailenin yetersizliği söz konusu olduğunda profesyonel istihdama gidilmesi ve ele alınan sorunların şirketi zarara uğratmaması için şirket yapısına ve rekabet ortamına uygun sistemler kurulmalıdır.

2.3.3 Kuzenler ortaklığı

Aile şirketlerinin bu aşamasında kan bağı veya evlilik yoluyla aileye dâhil olan, hisse sahibi birçok kuzen bir arada bulunur. Aynı zamanda birden fazla nesil şirkette birada bulunur. Farklı yaş, bilgi birikimi ve tecrübeye sahip aile bireyleri ile beraber profesyoneller de şirkette istihdam edilmektedir. Kompleks bir yapı gösteren aile işletmeleri büyümeyle birlikte şirket standartlarına, ilkelerine ve prosedürlerine ihtiyaç duyar. Bununla birlikte aile üyeleri şirketteki konumları gereği aldıkları kararların işletmenin geleceğine etkide bulunduğunun farkındadırlar.

Büyümenin diğer evrelere oranla hızı düşük olmasına rağmen en fazla ürün ve hizmet satışının gerçekleştiği evrede bulunulmaktadır. Hissedarlar bu dönemde daha fazla kar payı istemesine rağmen şirketin büyüme ivmesinin etkilenmemesi için sermaye ihtiyacı doğar. Bu durumda kuzenler arasında sorun yaşanabilir.

Aile ve işletmedeki eş anlı büyüme iş-aile dengesi konusunu ön plana çıkarır. Dengenin sağlanmasında karşılaşılacak başlıca sorunlar aşağıdaki gibidir:

 Kardeş ortaklığındaki kardeşlerin, çocuklarına farklı oranlarda hisse bırakmaları nedeniyle aile şirketlerinin mülkiyet yapısı karmaşık bir hal alır. Aynı anne ve babadan olmayan kuzenlerin farklı akraba ilişkileri ve servetlere sahip olmaları kuzen ilişkilerini politik ve resmi hale getirebilir.

 Ailenin yarattığı güç kuzen ortaklığında yerini zayıflığa bırakabilir. Kişiler arası çatışmalar, ortak tecrübe yetersizliği ve farklı finansal güçlere sahip aile üyeleri sorunlar yaratabilir.

 İşletmede çalışan ve çalışmayan hissedar ayrımı belirgin hale gelir. Bu durum hissedarlar arası çatışmalara sebep olabilir.

 İşletmede çalışanların işletme çıkarlarını unutup kişisel çıkarlar uğruna gruplaşma eğiliminde olabilirler. Gruplaşma ve çıkar çatışması işletme faaliyetlerinde etkinlik ve verimlilik kaybına sebep olabilir.

 Şirketin varis adayları etrafındaki çıkar grupları varisleri olumsuz yönde etkileyerek şirketin düzenine karışabilir.

 Mevcut profesyonel yönetim, güç odağı olabilmek için parçala ve yönet politikasını izleyerek güç kavgasına neden olabilir.

 Yönetim dışındaki aile bireyleri yönetimi eleştirir, yeterli bilgi edinimine sahip olmaktan ve aktif görevlerde yer almamaktan ötürü kendilerini rahatsız hissederler.

 Bilgi birikimi, tecrübe ve yetenek yoksunu olmalarına rağmen işletmede yer bulamadıkları için problem yaratırlar.

 Kuzen ortaklığı evresinde şirketin sermaye ihtiyacı bireysel katkılarla aşılamayabilir. Bu durumda büyümeyi amaçlayan şirketler halka arzı düşünür. Ailenin mülkiyet kontrolü zayıflarken aile dışından oluşan yönetim kurulu şirketi idare eder.

2.3.4 Sürekli olmayı başaran aile şirketleri

Aile şirketlerinin gelişim evresinin son aşamasıdır. Kurumsallaşma dereceleri yüksek olan ve iş değerlerinin aile değerlerinden öncelikli olduğu aile şirketleridir. Kurucunun belirlemiş olduğu misyon ve vizyonlar ele alınıp gün koşullarına göre belirlenir. Yeni misyon ve vizyonlar stratejilerin belirlenmesini sağlar.

Bu evredeki aile şirketlerinin kısa, orta ve uzun vade için belirledikleri amaçları vardır. Müşteri odaklı sistem benimsenir, karlılığın yanında toplumsal amaçlar da gerçekleştirilmek istenir ve toplumda olumlu bir itibarı elde etmek hedeflenir.

Bu evredeki aile şirketler tüm sorunlarını aşmış değildir. Kurumsallaşma ile beraber gelen standart düzen ve sıkılık aile üyelerinde motivasyon kaybına sebep olabilir. Profesyonellere karşı aile üyelerinin birleşip, karşı çıkma eğiliminde bulunmaları olasıdır.