Abdurrahmân b Ebî Leylâ

Çok hadis rivayet eden kadıların ilki Abdurrahman b. Ebî Leylâ'dır. Adı Abdurrahmân b. Ebî Leylâ Yesâr b. Bilâl el-Ensârî'dir. Babasının adının Yesâr, Bilal ve Dâvud b. Bilal olduğuna dair farklı rivayetler vardır. Künyesi Ebû Îsâ'dır. Babası Evs kabilesine mensuptur. Kadı Muhammed b. Abdurrahman b. Ebî Leylâ'nın babasıdır. Hz. Ömer'in vefatından 6 yıl önce doğmuştur.189 _{Hicrî 83 yılında vefat etmiştir.}190

1.1. Siyasetle ilişkisi

Haccâc Kûfe'ye geldiğinde Abdurrahman b. Ebî Leylâ'yı kadı tayin etmek istemiş ancak "istersen oldu olacak Ali b. Ebî Talib'i kadı tayin etseydin" tepkisiyle karşılaşmıştır. Bu durum İbn Ebî Leylâ'nın Hz. Ali taraftarı olması sebebiyle kadı olmaya uygun görülmediğini göstermektedir. Nitekim İbn Ebî Leylâ'nın Haccâc tarafından cezalandırıldığı nakledilmektedir. A'meş ise Haccâc'ın İbn Ebî Leylâ'yı durdurarak Hz. Ali'ye ve Abdullah b. Zübeyr'e lanet etmesini istediğini, bunun üzerine İbn Ebî Leylâ'nın "Allah yalancılara lanet etsin" dediğini ve durakladıktan sonra Ali b. Ebî Talib, İbn Zübeyr ve Muhtar'ın isimlerini zikrettiğini nakletmektedir. Böylece İbn Eî Leylâ, Hz. Ali ve diğerlerini lanet cümlesine dahil etmemektedir.191 _Abdurrahman hakkında aktarılanlar, onun Emevî yönetimiyle sıkıntılar yaşadığını ve onların otoritesini gönüllü olarak kabul etmese de itaatkar göründüğünü ortaya koymaktadır. Nitekim İbn Ebî Leylâ, İbnü'l Eşas'ın yanında Haccâc'a baş kaldırmış ve Düceyl'de öldürülmüştür.192

Hatîb el-Bağdâdî, İbn Ebî Leylâ'nın Ali taraftarı, Abdullah b. Ukeym'in (ö. 88/707) ise Osman taraftarı olduğunu, bu sebeple aynı mecliste bulunduklarında aralarında herhangi bir konuşmanın geçmediğini nakletmektedir.193 _{İbn Asâkîr, Ebû Husayn'dan yaptığı}

189 _{Mizzî, Yusuf b. Zekî Abdurrahman el-Hac, Tehzîbü'l Kemâl fi esmâi'r ricâl, thk. Beşşâr Avvâd,}

Beyrut: Müessesetü'r Risale, (ty), XVII, 373.

190 _{İbn Hacer, Ebû'l Fazl Şehâbeddin Ahmed, el-İsâbe fî temyizi‟s- sahâbe, Beyrut: Daru'l Kütübi'l}

İlmiyye, (ty), IV, 181.

191 _{İbn Sa'd, Tabakât, VIII, 229.} 192 _{İbn Sa'd, Tabakât, VIII, 230.}

193 _{Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali b. Sabit, Târîhu Bağdât, thk. Beşşâr Avvâd Maruf, Beyrut: Daru'l}

40

nakilde Haccâc'ın Irak'a geldiğinde İbn Ebî Leylâ'yı kadı tayin ettiğini, ancak bir müddet sonra onu azlederek yerine Ebû Bürde b. Ebî Mûsâ'yı atadığını aktarmaktadır.194 İbn Ebî Leylâ'nın Hz.Peygamber'in sabah ve akşam namazlarında kunut yaptığını naklettiği söylenince İbrahim, öfkelenerek "o zaten yöneticilerle ahbaplık yapan biridir" demiştir. Başka bir seferinde ise İbrahim, İbn Ebî Leylâ'yı kastederek, "O yöneticileri sever ancak oğluna ezan okumasını söylerken duydum ve hoşuma gitti" demiş ve kanaatini ortaya koymuştur.195 _{Farklı kaynaklardan elde edilen bu bilgiler dikkate} alındığında her ne kadar Hz. Ali'yi desteklediyse de İbn Ebî Leylâ'nın Emevî yöneticileriyle iyi geçinmeye çalıştığı söylenebilir.

1.2. Rivayet ağı

Ömer b. el-Hattâb,196 Übeyy b. Ka'b, Üseyd b. Hudayr, Semüra b. Cündüb, Abdullah b. Ukeym, Abdullah b. Ömer b. el-Hattâb, Abdullah b. Mesûd, Kays b. Sa'd b. Ubâde, Ebû Eyyûb el-Ensârî, Ebû Saîd el-Hudrî, babası Ebû Leylâ, Ebû Mûsâ el-Eş'arî, Enes b. Mâlik ve başkalarından hadis nakletmiştir. Hocaları arasında özellikle Ali b. Ebî Tâlip önemli bir yer tutmakla birlikte, onu Ka'b b. Ucra ve el-Berâ' b. el-Âzib izlemektedir. Hocalarının büyük çoğunluğunun sahâbe tabakasından oluşu ve çokluğu Abdurrahman'ı öne çıkaran yönlerdendir.

Öne çıkan talebeleri İbrahim b. Yezîd et-Teymî, İsmâîl b. Ebî Hâlid, Sâbit b. Ubeyd el-Ensârî, Sâbit el-Bünânî, Husayn b. Abdurrahmân, el-Hakem b. Uteybe, er- Rebî' b. Huseym, Zübeyd el-Yâmî, Süleymân el-A'meş, Âmir eş-Şa'bî, Abdullah b. Abdullah er-Râzî, Abdulkerîm b. Mâlik el-Cezerî'dir. İkinci tabakadan talebeleri arasında Hammâd ve Şu'be dikkat çekmektedir. Oğlu Muhammed her ne kadar babasından doğrudan rivayette bulunmasa da Şa'bî, el-Hakem ve Amr b. Murra aracılığıyla rivayet etmiştir. Kadı Mansûr b. el-Mu'temir ve Muhammed b. Ebî Leylâ'nın onun râvîlerinden olmasından hareketle kadıların hocalarından fetva nakliyle birlikte hadis rivayetini de önemsedikleri söylenebilir.

194 _{İbn Asâkîr, Ebû Kâsım Ali b. Hibetullah, Târîhu Dımeşk, (by):Dârul Fikir, 1995, XXXVI, 94.} 195 _{İbn Asâkîr, Târîhu Dımeşk, XXXVI, 100.}

196 _{Hz. Ömer'den hadis dinlediği konusunda farklı rivayetler vardır. İbn Ebî Hâtim'in babasından}

aktardığına göre İbn Ebî Leylâ'nın Hz. Ömer'den sema'ı sabit değildir. (Abdurrahmân b. Ebî Hâtim, el- Merâsîl, Dâru'l Mişkât, I, 70)

41

1.3. Cerh-ta'dîl durumu

Kûfe kadılarından Abdulmelik b. Umeyr (ö. 136/753), Abdurrahman b. Ebî Leylâ'yı Berâ b. el-Âzib (ö. 71/690) gibi sahâbeden bazılarının da bulunduğu ders halkasında dinlediğini aktarmaktadır.197 _{İbn Maîn Abdurrahman b. Ebî Leylâ'yı güvenilir râvî (ةقث)} olarak nitelemektedir. Bununla beraber İbn Maîn İbn Ebî Leylâ'nın "Hz. Ömer'den duydum" lafzıyla rivayetinin sema'a delalet etmediğini söylemektedir.198 _{Ebû Hâtim,} İbn Ebî Leylâ'nın güvenilirliğini (هب سأب لا) lafzıyla ifade etmiştir.199 _{İbn Hacer de onun} güvenilir olduğu görüşündedir.200

1.4. Rivayet yöntemi

İbn Maîn, Yezîd b. Ebî Ziyad, Abdurrahman b. Ebî Leylâ'nın Abdullah b. Ukeym'e " gel hadis müzakeresi yapalım. Şüphesiz hadis müzakeresi hadisin kalıcılığını sağlar" dediğini nakletmektedir. Abdullah b. Şeddâd, İbn Ebî Leylâ'ya "Sen benim unutup gittiğim nice hadisi hatırlamamı sağladın" diyerek onun müzakereye verdiği önemi aktarmaktadır.201 _{Bu bilgilerden İbn Ebî Leylâ'nın hadis rivayetine önem verdiği} görülmektedir.

1.5. Rivayetleri

İbn Ebî Leylâ'nın rivayetleri Kütüb-i Sitte'de yer almaktadır. Tespit edebildiğimiz toplam tekrarsız rivayet sayısı yaklaşık 300'dür. Buhârî'de 40, Müslim'de 53, Tirmizî'de 35, Ebû Dâvud'ta 44, Nesâî'de 27, İbn Mâce'de 28 yerde rivayeti vardır. Ebû Dâvud

197 _{Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdullah, et-Târîhu's sağîr, thk. Mahmud İbrahim Zâyid, Beyrut:}

Dâru'l Marife, (t.y.), II, 238.

198 _{İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed, es-Sikât, thk. es-Seyyid Şerefüddin Ahmed, 1. Bs. (b.y.): Dâru'l}

Fikr, 1975, V, 100.

199 _{İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs, el-Cerhu ve't ta'dîl, Beyrut:}

Daru'l Kütübi'l İlmiyye, 1952, V, 301.

200 _{İbn Hacer, Ebu'l Fazl Şehâbeddin Ahmed, Takrîbü't Tehzîb, thk. Muhammed Avvâme, Suriye: Dâru'r}

Reşîd, 1986, s. 349.

42

rivayetleri temizlik, namaz, zekât, hac, fidye, oruç gibi fıkhî konulardadır.202 _Bu durumdan hareketle onun fıkhî yönünün rivayetlerine yansıdığı söylenebilir. İbn Mâce'de ise 28 rivayeti vardır ve bunlar hadis rivayeti ve fazileti, Hz. Ali'nin fazileti, abdest, mesh, ezan, namaz, cenaze, kurban, altın kap kullanımı gibi fıkhî içerikli rivayetlerdir.203 Tirmizî'deki rivayetlerinin büyük bir kısmı fıkhî içeriğe sahip olmakla birlikte tefsirle ilgili rivayetleri de vardır.204

Rivayetler hususunda değinilmesi gereken diğer bir nokta mevkuf hadislerdir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla İbn Ebî Şeybe'nin Musannef'inde 16, Abdurrezzak'ta 28 mevkuf rivayeti vardır. Bu rivayetlerin büyük kısmının Hz. Ali ve Hz. Ömer'den nakledilmesi dikkat çekicidir. Abdurrahman b. Ebî Leylâ'nın Hz. Ali'den mevkuf rivayetleri çoğunluğu teşkil etse de Hz. Ömer'den naklettiği rivayetler de bulunmaktadır.

İbn Ebî Leyla, Hz. Ali'yle hazarda ve seferde beraber olduğunu ancak insanların ondan rivayet ettiği rivayetlerin hiçbirini duymadığını söyleyerek, Hz. Ali'nin rivayetlerine hakimiyetine ve dönemindeki uydurma faaliyetine işaret etmektedir. 205

Haccâc tarafından Kûfe kadılığına atandığı bilgisi dışında kaynaklarda kadılığına dair bir bilgiye rastlanmamıştır. Abdurrahman b. Ebî Leylâ'nın fıkhî bilgisine dair herhangi bir bilgi bulunamamıştır.