Açıklayıcı Faktör Analizi

Faktör analizinde amaç, veri setinde yer alan kavramlar arasındaki ilişkilerin daha kolay anlaşılmasını sağlamaktır. Yani karmaşık bir olguyu daha az sayıda faktör (temel değişkenler) yardımıyla açıklamaktır (Altunışık ve diğerleri, 2007: 264).

Faktör analizi sonucunda ortaya çıkan faktörler, davranışın anlaşılmasına yardımcı olan kuramın yapıları (gizil/örtük değişkenler) ile benzer olup olmadığını ortaya koyar. Diğer

122

bir ifadeyle faktör analizi sonucunda, belli bir faktör altında toplanan göstergelerin, kuramsal yapının göstergeleri olup olmadığına ilişkin sorgulama yapılır (Çokluk, Şekercioğlu ve Büyüköztürk, 2014: 177).

Veri setine faktör analizinin uygulanabilmesinin koşulu olan KMO (Kaiser-Meyer-Olkin) testidir. Bu testin değerinin 0,70’in üzerinde olması örneklemin faktör analizi yapılmasına uygun olduğunu göstermektedir (Malhotra, 1996:647; Hair ve diğerleri, 1998: 99; Tabachnick ve Fidell, 2001). Değişkenler arasında bulunan ilişkilerin genel anlamlılığını gösteren Bartlett Küresellik Testi sonucu 0,001 düzeyinde anlamlı kabul edilmektedir (Hair ve diğerleri 1998: 99).

AFA’nin uygulanmasında faktör sayısıyla ilgili bir kısıtlamaya gidilmesine gerek duyulmamıştır. Varimax temel bileşenler döndürme metodu kullanılmıştır. Faktör analizinin sonuç değerlendirilmesinde bir ifadenin birden fazla boyutta 0,30’dan yüksek düzeyde yük almaması istenmektedir. Aynı zamanda ifadenin faktör yükünün en az 0,30 olması ve ifadelerin anti-image katsayılarının 0,50’den düşük olmaması arzu edilmektedir (Hair ve diğerleri, 1998: 111; Altunışık ve diğerleri, 2007: 230).

Bu çalışmada ise daha önce ölçek geliştirmesi yapılmış olan çevreci tüketim davranışı ölçeğinin aynı sonucu verip vermediği ve araştırmanın diğer değişkenleri olan Çevre kaygısı, tutumluluk, algılanan çevresel bilgi ve kişisel imaj kaygısı AFA ile test edilmiştir.

4.2.1.1.1. Çevreci Tüketim Davranışı Ölçeğinin Açıklayıcı Faktör Analizi

Çevreci tüketim davranışı ölçeğine ait KMO testi (Kaiser-Meyer-Olkin) değeri 0,85 olarak hesaplanmıştır. Değişkenler arasında bulunan ilişkilerin genel anlamlılığını gösteren Bartlett Küresellik Testi sonucu 0,001 düzeyinde anlamlı kabul edilmektedir (Hair ve diğerleri 1998: 99). Bartlett Küresellik testi sonucunda değişkenlerin arasında anlamlı düzeyde ilişkilerin bulunduğu ve verilerin faktör analizinin uygulanması için uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çevreci tüketim davranışını ölçeğine uygulanan açıklayıcı faktör analizi, açıklanan varyans, KMO testi (Kaiser-Meyer-Olkin) ve Bartlett Küresellik testi sonuçları tablo 2’de verildiği gibidir.

123

Tablo 2: Çevreci Tüketim Davranışı için Açıklayıcı Faktör Analizi Sonucu İfade Faktörler ve İfadeler Yükleri ^Faktör

Açıklanan varyans 1. Faktör: Çevre Duyarlılığı

1 Deterjan, şampuan gibi temizlik ürünlerinden çevreye daha az zarar

verenlerini satın alırım. ,798

18,75 3 Çevresel sorumluluğu destekleyen firmaların ürünlerini alırım ,786

4 Doğada çözülebilir ambalajlı ürünleri satın alırım. ,755 5 Aile bireylerimi ve arkadaşlarımı çevreye zarar verecek ürünleri

almamaları için ikna ederim. ,752 2 Doğal materyaller kullanılarak üretilmiş giysileri satın alırım. ,717

2. Faktör: Tasarruf

12 Diğerlerine göre daha az elektrik harcayan elektronik cihazları satın

alırım. ,857

16,50 11 Enerji tasarrufu sağlayan beyaz eşyaları satın alırım. ,837

13 Elektronik ürünler satın alırken elektrik tüketim miktarlarına dikkat

ederim. ,784

14 Evde tasarruflu ampuller kullanırım. ,697 3. Faktör: İhtiyaç Dışı Satın Alma

9 Yeni çıkan bir ürünü, benzer bir ürünüm olsa da satın alırım. ,808

15,69 8 Alışveriş yaparken listemde ya da aklımda olmayan ürünleri de satın

alırım. ,788

7 İhtiyacım olmasa da yeni giysiler alırım. ,762 10 Yiyecek içecek ürünlerinden ihtiyacım olmayanları da satın aldığım

olur. ,701

6 Cep telefonu vb. teknolojik aletleri ihtiyaç duymadığım hâlde yenileri

ile değiştiririm. ,499

4. Faktör: Yeniden Kullanma

16 İhtiyacım olduğunda az kullanılmış ürünleri kiralar ya da ödünç alırım

(DVD, kitap, vb). ,733

10,01 17 Kullanılmış kâğıtları not tutma vb. işlerde yeniden değerlendiririm. ,700

15 Karton, teneke ve cam gibi ürünlerin ambalajlarını atmak yerine tekrar

değerlendiririm. ,694

Genel Cronbach Alpha: 0,75 Toplam Açıklanan Varyans: 60,9 Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Örneklem Yeterliliği : ,851

Bartlett’Test of Sphericity : χ2=4106,161 df=136 p= ,000

Açıklayıcı faktör analizi bulguları incelendiğinde 0,30’dan düşük faktör yüküne sahip ifadenin olmadığı görülmektedir. Araştırmanın bağımlı değişkeni olan çevreci tüketim davranışı açıklayıcı faktör analizi sonucu Doğan, Bulut ve Çımrın’nın (2015) geliştirmiş oldukları ölçekle doğru orantılı olarak aynı sayıda faktöre ayrılarak daha önce belirlenmiş olan boyutlara uyum sağladığı istatiksel olarak ispatlanmıştır.

Tablo 2’de yer alan dört faktör dağılımı toplam varyansın %60,9’unu açıklamaktadır. Hair ve diğerleri (1998) göre açıklanan varyans seviyesi %60’tan az istenmemektedir. Makul bir model ortaya konulması durumunda bazı araştırmacılara göre asgari varyans açıklama oranı %50’dir (Habing, 2003). Tabloda verilen bilgiler doğrultusunda analiz sonucunda elde edilen değerlerin kabul edilebilir değerler olduğu ifade edilebilir.

124

AFA’nın sonucu ortaya çıkan faktörlerin genel olarak değerlendirilmesi yapıldığında çevreci tüketim davranışıyla ilgili literatürde daha önce yapılmış olan ölçek çalışmasında yer alan boyutları karşıladığı görülmektedir.

4.2.1.1.2. Tutumluluk Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi

Tutumluluk ölçeğine uygulanan açıklayıcı faktör analizi sonrasında faktör yüklerinin 0,30’dan düşük ve cronbach’s alpha değerinin istenilen düzeyde olmamasından dolayı 3 ifadenin ölçekten çıkarılmasına karar verilmişti. Ölçekten çıkarılmasına karar verilen maddeler tutumluluk değişkeninin “frg2” numaralı “normalde hâlâ kullanılabilir olan

fakat atılan birçok eşya vardır” ve “frg1” numaralı “Eşyalarınız dikkatli ve özenli kullanırsanız, uzun vadede kesinlikle tasarruf edersiniz” ve “fgr4” numaralı “hâli hazırda sahip olduğunuz bir ögeyi yeniden kullanma seçeneğiniz varken, yeni bir şey satın almanın hiçbir anlamı yoktur” şeklindedir. Tutumluluk ölçeğinden gerekli görülen 3

ifade çıkarıldıktan sonra analize devam edilmiştir.

Tablo incelendiğinde, Kaiser Meyer Olkin (KMO) değeri 0,85’tir. Bu değer verilere faktör analizi uygulayabilmek için kabul edilen 0,70 değerinin üzerinde olduğu için faktör analizi yapılan örneklemin yeterli olduğu görülmektedir. Bartlett Küresellik testi sonucunda ise değişkenler arasında anlamlı düzeyde yüksek ilişkiler bulunduğu ve verilerin faktör analizi uygulamak için uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Tablo 3: Tutumluluk Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi Sonucu

İfade Faktör: Tutumluluk ^Faktör

Yükleri 6 Paramdan en iyi şekilde faydalanmak için kendimi kontrol ediyorum. ,812 7 Tasarruf edebilmek için istediğim bir alışveriş için beklemeye istekliyim. ,816 3 Eşyalarımı ve maddi Kaynaklarımı daha iyi kullanmak, beni iyi hissettiriyor ,683 5 Paramı nasıl harcadığım konusunda dikkatli olmam gerektiğine inanıyorum ,731 8 Gelecekte tasarruf edebilmek için bazı şeyleri bugünden satın almama konusunda

direnirim ^,748

Genel Cronbach Alpha: 0,82 Toplam Açıklanan Varyans: 61,73 Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Örneklem Yeterliliği : ,85

Bartlett’Test of Sphericity : χ2=1714,657 df=28 p= ,000

Tekrarlanan açıklayıcı faktör analizi sonrasında bulgular incelendiğinde 0,30’dan düşük faktör yüküne sahip ifadenin olmadığı görülmektedir. Açıklanan varyans değeri ise %61,73’tir.

125

4.2.1.1.3. Algılanan Çevresel Bilgi Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi

Algılanan çevresel bilgi ölçeğine ait KMO testi (Kaiser-Meyer-Olkin) değeri 0,90 olarak hesaplanmıştır. Bu değer verilere faktör analizi uygulayabilmek için kabul edilen 0,70 değerinin üzerinde olduğu için faktör analizi yapılan örneklemin yeterli olduğu görülmektedir. Bartlett Küresellik testi sonucunda değişkenlerin arasında anlamlı düzeyde ilişkilerin bulunduğu ve verilerin faktör analizinin uygulanması için uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Algılanan çevresel bilgi ölçeğine uygulanan açıklayıcı faktör analizi, açıklanan varyans, KMO testi (Kaiser-Meyer-Olkin) ve Bartlett Küresellik testi sonuçları Tablo 4’te verilmektedir.

Tablo 4: Algılanan Çevresel Bilgi Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi Sonucu İfade Faktör: Algılanan Çevresel Bilgi _Yükleri ^Faktör

3 Çöplüklere giden atık miktarını azaltmaya yönelik ürünleri ve paketleri nasıl

seçeceğimi biliyorum ^,877

2 Geri dönüşüm hakkında ortalama bir kişiden daha fazla şey biliyorum. ,837 5 Evimde oluşan atıkları düzgün bir şekilde nasıl sınıflandıracağımı bildiğimden

eminim ^,811

6 Çevresel konular hakkında çok bilgiliyim ,783 4 Ürünlerin paketindeki çevresel ifadeleri ve sembolleri anlıyorum ,777 1 Çevreyi koruyan ürünler ve paketler satın aldığımı biliyorum ,715 Genel Cronbach Alpha: 0,89 Toplam Açıklanan Varyans: 64,26

Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Örneklem Yeterliliği: ,90

Bartlett’Test of Sphericity : χ2=1995,150 df=15 p= ,000

Açıklayıcı faktör analizi sonrasında bulgular incelendiğinde 0,30’dan düşük faktör yüküne sahip ifadenin olmadığı görülmektedir. Açıklanan varyans değeri ise %64,26’dır.

4.2.1.1.4. Kişisel İmaj Kaygısı Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi

Kişisel imaj kaygısı ölçeğine ait KMO testi (Kaiser-Meyer-Olkin) değeri 0,71 olarak hesaplanmıştır. Bu değer verilere faktör analizi uygulayabilmek için kabul edilen 0,70 değerinin üzerinde olduğu için faktör analizi yapılan örneklemin yeterli olduğu görülmektedir. Bartlett Küresellik testi sonucunda değişkenlerin arasında anlamlı düzeyde ilişkilerin bulunduğu ve verilerin faktör analizinin uygulanması için uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Kişisel imaj kaygısı ölçeğine uygulanan açıklayıcı faktör analizi, açıklanan varyans, KMO testi (Kaiser-Meyer-Olkin) ve Bartlett Küresellik testi sonuçları Tablo 5’te verilmektedir.

126

Tablo 5: Kişisel İmaj Kaygısı Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi Sonucu İfade Faktör: Kişisel İmaj Kaygısı _Yükleri ^Faktör

1 Çevre sorunlarına karşı duyarlı olmak beni sosyal açıdan daha çekici yapıyor ,888 2 Çevrenin korunması konusundaki hassasiyetim, beni özel kılar. ,843 3 Çevrenin korunması faaliyetlerini desteklemediğimde, başkaları tarafından “çağın

gerisinde kalmış” olarak algılanacağım. ^,687 Genel Cronbach Alpha: 0,72 Toplam Açıklanan Varyans: 65,70

Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Örneklem Yeterliliği: ,71

Bartlett’Test of Sphericity : χ2=1523,022 df=8 p= ,000

Açıklayıcı faktör analizi sonrasında bulgular incelendiğinde 0,30’dan düşük faktör yüküne sahip ifadenin olmadığı görülmektedir. Açıklanan varyans değeri ise %65,7’dir.

4.2.1.1.5. Çevre Kaygısı Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi

Araştırma kapsamında sahadan toplanan verilerle, öncelikle iç tutarlılık testi (Realibility Analysis) yapılmıştır. Test sonucunda Cronbach alfa değeri α= 0,61 olarak bulunmuştur. Ölçekte kullanılan 15 ifade için elde edilen Cronbach alfa değerinin (iç tutarlılığın) tatmin edici düzeyde olmadığı görülmektedir. Maddeler arası korelasyon matrisleri, madde toplam korelasyon ve ölçekten herhangi bir ifadenin çıkarılması durumunda diğer ifadelerin iç tutarlılıklarındaki değişimi veren değerler incelendiğinde, ölçeği temsil etmeyen 7 ifadenin (çk10, çk2, çk8, çk12, çk4, çk14, çk6) çıkarılmasına karar verilmiştir. Ölçekten çıkarılmasına karar verilen sırasıyla; çk10 ifadesi “İnsanların içinde bulunduğu ekolojik kriz (çevre felaketleri) denen olaylar çok abartılıyor.”, çk2 “İnsanların, doğayı kendi ihtiyaçlarına uygun şekilde düzenleme hakkı vardır.”, çk8 “Doğanın dengesi, modern sanayileşmiş ülkelerin etkileriyle başa çıkabilecek kadar güçlüdür.”, çk12 “İnsanlar doğanın kendileri dışında kalan kısmına hükmetmek için yaratılmışlardır.”, çk4 “İnsan aklı bir şekilde çevre sorunlarının üstesinden gelecektir”, çk14 “İnsanlar doğayı kontrol edebilmek ve nasıl işlediğine dair yeterli bilgiyi er ya da geç öğrenecektir.” ve çk6 “Eğer nasıl geliştirebileceğimizi bilirsek, dünyada bol miktarda doğal kaynak mevcuttur.” şeklindedir. Yukarıda sıralanan 7 ifade çıkarıldıktan sonra ölçekte kalan 8 ifadenin Cronbach alfa değeri α= 0,69 olarak bulunmuştur. Bulunan Cronbach alfa değeri kabul edilebilir (0,70) değerine yakın olduğu için diğer analiz aşamalarına geçilmesi uygun görülmüştür.

127

Tablo incelendiğinde, Kaiser Meyer Olkin (KMO) değeri 0,80’dir. Bu değer verilere faktör analizi uygulayabilmek için örneklemin yeterli olduğu görülmektedir. Bartlett Küresellik testi sonucunda ise değişkenler arasında anlamlı düzeyde yüksek ilişkiler bulunduğu ve verilerin faktör analizi uygulamak için uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çevre kaygısı ölçeğine uygulanan açıklayıcı faktör analizi, açıklanan varyans, KMO (Kaiser-Meyer-Olkin) ve Bartlett Küresellik testi sonuçları Tablo 6’da verilmektedir.

Tablo 6: Çevre Kaygısı Değişkeni Açıklayıcı Faktör Analizi Sonucu İfade Faktör: Çevre Kaygısı _Yükleri ^Faktör

15 Eğer işler şu an olduğu gibi devam ederse yakında büyük bir çevre felaketiyle

karşılaşacağız. ^,705

5 İnsanlar doğayı ciddi şekilde kötü kullanıyorlar. ,694 3 İnsanlar, doğaya müdahale ederse bunun sonuçları genellikle felaket olur. ,637 7 İnsanlar gibi bitki ve hayvanların da bu dünyada var olma hakları vardır. ,587 13 Doğanın dengesi çok hassastır ve kolayca bozulabilir. ,554 1 Dünyanın taşıyabileceği insan sayısının üst sınırına yaklaşıyoruz. ,524 9 Özel yeteneklerimize rağmen biz insanlar hâlen doğanın kanunlarına tabiyiz. ,495 11 Dünya sınırlı alan ve kaynaklarıyla bir uzay gemisine benzemektedir. ,354 Genel Cronbach Alpha: 0,69 Toplam Açıklanan Varyans: 58,52

Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Örneklem Yeterliliği: ,797

Bartlett’Test of Sphericity : χ2=744,178 df=28 p= ,000

Açıklayıcı faktör analizi sonrasında bulgular incelendiğinde 0,30’dan düşük faktör yüküne sahip ifadenin olmadığı görülmektedir. Açıklanan varyans değeri ise %58,52’dir.