Şura-yı Devlet

Avrupa’da filizlenip zamanla diğer ülkelere de yayılan kuvvetler ayrılığı fikri Tanzimat ile birlikte Osmanlı Devleti’nde de görülmeye başlamıştır. Devlet idarecilerindeki yenileşme düşünceleri, Avrupa’da eğitim gören aydınların değişiklik fikirleri ve batı devletlerinin tesir ve baskılarıyla bu tür fikirler artık uygulama alanı bulmaktaydı.

5 Mart 1868’de Padişah onayı ile devlete danışmanlık yapmak ve kanun ve nizamnameleri hazırlamak için Şura-yı Devlet kuruldu. Kısa süre sonra nizamnamesi hazırlanarak 5 daireden müteşekkil olarak çalışmalarına başlamıştır. Bu daireler Umur-u Mülkiye ve Harbiye, Maliye ve Evkaf, Adliye, Umur-u Nafıa ve Ticaret ve Ziraat ve son olarak da Maarif Dairesi’nden oluşmaktadır 76.

Sadarete bağlı bir birim olarak devletin tamamına danışmanlık, kanun hazırlama ve idari yargı hizmetleri vermekteydi. Burada görüşülüp karara bağlananlar padişah iradesine sunulurdu.

Ulu Hakan devrinde Şura-yı Devlet başkanları arasında 1876’dan 1909 yılına kadar Server Bey, Ethem Bey, Kadri Bey, Ali Bey, İkinci defa olarak Server Bey, Akif Bey, Arifi Bey, Mehmed Said Paşa (Vekil) ve son olarak Hasan Fehmi Efendiler görülmektedir77.

Şura-yı Devlet’in üyeleri arasında her nezareti kapsayıcı nitelikte temsilci bulundurulurdu. Şura-yı Devlet ve alt birimleri bütün nezaretlerin faaliyetlerinde temel merci olarak görev yapmaktadır78. Sultan II. Abdülhamit devrindeki belgelerde Şura-yı

me’mûr bulunmak üzere Ticaret ve Nafı‘a Nezareti tarafından mensûb bir Fen Me’mûru ma‘rifetiyle ameliyât-ı mezkûre bi’l-mu’âyene iktizâ eylediği halde muvakkatan ahz ve kabul olunacak ve kabul-u muvakkat tarihinden itibâren bir sene sonra yine bir Fen Me’mûru ma’rifetiyle ameliyât-ı vakı‘a tekrâr bi’l-mu’âyene ka’ide-i fenne muvaffak ve şartnâme ahkâmına mutabık olduğu…”BOA. İ. TNF. H. 1324 L. 20 (20 Ocak 1903).

75

BOA. T. 171, Kanun-u evvel 301 (Aralık/Ocak 1885/1886), s. 7.

76

Abdülmecit Mutaf; Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Şûrâ-yı Devlet (1868-1922/1284-1342), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yükseklisans Tezi, İzmir-1997, s. 16, 18.

77

Abdülmecit Mutaf; a. g. t., s. 61.

78

Devlet’in alt birimleri olarak Nafıa Dairesi79, bu daire daha sonraki dönemlerde Tanzimat Dairesi olarak karşımıza çıkmaktadır, Maliye Dairesi ve Dâhiliye Daireleri’ne, ayrıca yol ve nafıa işlerinde Mülkiye Dairesi’ne belgelerde rastlanılmıştır. Şura’da müzakere edilen konulardan gerekli ve önemli görülenlerin bir defa daha görüşülmesi için Heyet-i Umumiye kurulmuştur. Heyet toplantılarında yarıdan fazla üyenin, katılımının olması gerekmektedir80.

Şura-yı Devlet Ticaret ve Nafıa Nezareti’nce takdim olunan tezkereleri, konunun ilgili birimi olan Tanzimat Dairesi’ne yönlendirmektedir.

Tanzimat Dairesi, çeşitli konularda farklı kişilerden gelen layihaların değerlendirilmesi yer alır81, gelen evraklar arasında verilen imtiyazlar için hazırlanması gereken harita, profil, kroki, şirketlerin hazırlanma aşamaları ve tamamlamaları süreci hakkında belge takibinde bulunur82. İmtiyaz sahipleri hazırlık aşamasında oluşan aksaklıklara karşılık olarak ek süre talebinde bulunacakları gibi almış oldukları imtiyaz müddetlerinin uzatılması içinde buraya başvurulmaktadır. Örneğin Vardar (Yenice) Gölü’nü temizlemek isteyen Selanikli Hamdi Bey imtiyaz süresinin uzatılması için başvuruda bulunmuş ve bu konu Tanzimat Dairesi’ne yönlendirilmiştir83.

Tanzimat Dairesi’nde Nafıa nezaretiyle ilgili belgeler sunulduğunda mutlaka Nafıa Meclisi’nin mazbatasının bulunması gerekmektedir84. Bu daire Ziraat Bankası’nda yer alan nafıa sermayesinin onaylanmasında, vapur şirketleri tarafından alınacak vapurların siparişleri, rıhtım ücret tarifelendirilmeleri ve diğer benzeri işlemler bu birimce tetkik edilmektedir85. Ayrıca Liman ve Rıhtım vergisinden muafiyetlik konusunda da danışılmaktadır. Demiryolu mukavelename ve şartnameleri de bu dairede değerlendirilmektedir.

79

Padişah II. Abdülhamit’in ilk dönemlerinde Nafıa Dairesi adı geçmektedir. Demiryolu imtiyazlarını onaylar. Misal olarak Üsküdar-Bulgurlu-Erenköy-Çamlıca demiryolu hattı için yapılan başvuru Şura-yı Devlet Nafıa Dairesi’nde değerlendirilmiştir. BOA. Y. EE. /796, (139) 5, 97 Nafıa, 7 Receb 97-22 Receb 97 (15 Haziran 1880-30 Haziran 1880), s. 21. Nafia Dairesi, Şura-yı Devlet’e havale olunan evrakları tanzim ve tahkik ederdi. BOA. İmtiyaz Defteri 1, 19 R 295, s. 88-89.

80 Abdülmecit Mutaf; a. g. t., s. 56. 81 BOA. T. NFM. 721/13, H. 1304 Ra 26 (23 Aralık 1886). 82 BOA. İ. TNF. H. 1312 C. 9 (8 Aralık 1894). 83

BOA. Meclis-i Vükela Mazbataları (M. V.) Dosya No: 93, H. 1315 R. 28 (26 Eylül 1897).

84

BOA. Y. EE. 796, (139) 5, 97 Nafia, H. 7 Receb 97-22 Receb 97 (15 Haziran 1880-30 Haziran 1880).

85

BOA. İ. TNF. H. 1319 N. 25 (5 Ocak 1902). BOA. T. NFM 720/2, H. 1302 C. 22 (8 Nisan 1885). Umur-u Nafıa ve Ziraat Mecmuası, H. 1 Rebiül-evvel 1320 (28 Mayıs 1903) , s. 1741.

Tanzimat dairesinde görüşülen konular bir tezkere eşliğinde Meclis-i Mahsus-u Vükela’ya sunulmaktadır. Vükela, sunulan tezkereyi ve kendi mazbatasını birleştirerek Padişah onayına sunmaktadır86.

Dâhiliye ise, daha ziyade devlet ve halk veya belediyeler tarafından yapılan çalışmalarla ilgilenmektedir. Örneğin, geliri Bandırma Belediyesine ait olan Bandırma Rıhtım ve İskelesi imtiyazı sırasında yapının bitirilmesi için ek süre talebi burada değerlendirmeye alınmıştır. Keza halk eliyle yapılan köprülerin yapımında da karar birimi olarak görülmektedir87. Nafıa Nezareti’ne yapılan ek bina içinde bu dairenin bilgisi doğrultusunda hareket edilmiştir88. Telgraf ve Posta Nezareti’ne ait evraklar tetkik edilerek bir mazbata ile Bab-ı Ali’ye sunulur.

Maaş zammıyla ilgili konular Maliye Dairesi’ni ilgilendirmesine rağmen 1894 yılında Rumeli demiryollarında Sarımbeğ-Yanbolu hattını teftiş eden İnşaat Komiseri Esad Muhlis Efendi maaşının yetersizliğinden dolayı Ticaret ve Nafıa Nezareti’ne başvuruda bulunarak tezkere Şura-yı Devlet’in Dâhiliye Dairesi’ne gönderilerek bir mazbata ile padişah onayına sunulmuştur89.

Maliye Dairesi, inşaat yapım ve tamiratı için gerekli olan meblağın onaylanması vergi muafiyeti burada tetkik edilmektedir90. Nafıa teşkilatının vazgeçilmez bankası olan Ziraat Bankası’na ek bina için gerekli meblağın onayı buradan yapılmıştır91.

Yine 1899’da Marmara bölgesinde meydana gelen depremde Balıkesir halkı uğradıkları yıkıntıdan dolayı 1899 yılına ait vergilerden muaf tutulmaları için Dâhiliye Nezaretine başvurmuşlardır. Nezaret talebi değerlendirmek üzere Şura-yı Devlet’in Maliye Dairesi’ne göndermiştir. Maliye bu yılki vergilerden istisnalarını onaylamıştır92. Danışma organı olarak kurulan Şura-yı Devlet padişahtan önceki bir karar mercii olarak belgelerde tespit edilmiştir. Aldığı kararları kendisinin bir üstü olan Meclis-i Mahsus-u Vükela’ya sunmaktadır. Hangi daire olursa olsun Vükelada, alt birimlerde alınan sonuçlar bir kez daha değerlendirilir. Gerektiğinde evrakları teslim ederek nezaretlerin yeniden gözden geçirmesini isteyebilir. Şirketlerin hazırladıkları mukavelename ve şartnamelerinin bazı bentlerinde değişiklik yapılması veya konu

86

BOA. İ. TNF. H. 1310 Ra. 14 (6 Ekim 1892).

87

BOA. İ. TNF. H. 1310 C. 28 (17 Ocak 1893).

88

BOA. İ. TNF. H. 1310 Za. 27 (12 Haziran 1893).

89

BOA. İ. TNF. H. 1311 Za. 24(29 Mayıs 1894).

90

BOA. İ. TNF. H. 1319 Ş. 24 (6 Aralık 1901).

91

BOA. İ. TNF. H. 1321 R. 9 (5 Temmuz 1903).

92

hakkında daha fazla ayrıntılı bilgiyi ilgili nezaretten talep edebilmektedir. Yeri geldiğinde yapılan başvuruları herhangi bir açıklamaya gerek duymaksızın tasdik etmektedir93.

Gerek Şura-yı Devlet ve gerekse Meclis-i Mahsus-u Vükela devletin bütün birimleri için önemli iki kurumdur. Yurtdışından fabrikalar için ithal edilen alet ve edevatların gümrükten affı içinde bunların onayı şarttır. Bütün bunlara rağmen son söz yine padişah’ındır.